Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Hasło „Stereotypy w kontekście wolności religijnej” skupia się na analizie wpływu stereotypów na postrzeganie różnych grup religijnych w Polsce. Praca przedstawia aktualny krajobraz religijny w Polsce oraz historyczne tło, które przyczyniło się do kształtowania się obrazów na temat wyznawców różnych religii. W tekście przedstawiono wybrane stereotypy religijne, które są powszechne w kraju. Analizie poddano wpływ zjawiska na społeczeństwo oraz jego konsekwencje dla wolności religijnej. Artykuł podkreśla istotność edukacji i dialogu międzyreligijnego jako środków do zwalczania stereotypów i uprzedzeń. Zrozumienie i szacunek dla różnorodności religijnej są kluczowe dla ochrony wolności wyznania, co jest głównym przesłaniem tego tekstu.
stereotyp, stereotypy religijne, wolność religijna, dyskryminacja, uprzedzenia, dialog międzyreligijny, tolerancja
W dobie rosnącej na świecie różnorodności religijnej, stereotypy wciąż mają wpływ na percepcję różnych wyznań. Patrząc przez pryzmat uproszczonych obrazów i generalizacji, łatwo jest zapomnieć, że każda grupa religijna składa się z indywidualnych jednostek, które mogą różnić się w swoim podejściu do wyznawanych doktryn, ich interpretacji i praktyk.
W rezultacie, możemy posiadać z góry ugruntowaną opinię o obcych jeszcze przed bliższym poznaniem, kierując się jedynie stereotypami na temat ich religii.
W kraju, gdzie dominuje chrześcijaństwo, a inne religie mają charakter mniejszościowy, badanie i analiza wpływu stereotypów na wolność religijną stają się niezwykle istotne. Poprzez zgłębienie genezy danych wyobrażeń i sposobu, w jaki kształtują one postrzeganie różnych wyznań, możemy zyskać głębsze zrozumienie i szacunek dla różnorodności religijnej. Pozwoli to na budowanie bardziej otwartego i tolerancyjnego społeczeństwa, w którym każda osoba, niezależnie od wyznania, będzie mogła czuć się akceptowana, a nie wykluczana.
Definicja stereotypu i rodzaje stereotypów religijnych
Zgodnie z definicją Słownika języka polskiego PWN, stereotyp to „funkcjonujący w świadomości społecznej uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości”. Ten krótki opis odnosi się do fenomenu społecznego, który po raz pierwszy został przedstawiony w 1992 roku przez Walter Lippmanna. Amerykański pisarz w dziele pod tytułem „Public Opinion” zawarł rozważania na temat uproszczonych wizji grup społecznych lub konkretnych kategorii populacji, jakie istnieją w umysłach jednostek w oparciu o ich przekonania, uprzedzenia lub brak wiedzy, wpływając na postrzeganie świata i stanowiąc zarazem nieodłączny element kształtowania opinii publicznej.
Po wprowadzeniu pojęcia „stereotyp” przez Lippmanna, badania w tym kierunku zaczęły dynamicznie się rozwijać, zyskując szersze zainteresowanie przedstawicieli dziedzin wielu nauk – m.in. socjologii, filozofii, psychologii, językoznawstwa, kulturoznawstwa, etnologii. Na przestrzeni lat, zjawisko doczekało się wielu interpretacji.
Z perspektywy socjologicznej, badanie stereotypów koncentruje się na ich funkcji, mechanizmie powstawania stereotypu i kształtowania obrazu rzeczywistości społecznej oraz analizie norm społecznych i zachowań grupowych. Zdaniem socjologa Józefa Chałasińskiego, stereotypy to „definicje ludzi, przedmiotów, stosunków i sytuacyj, których dokonujemy na każdym kroku i które przekazuje tradycja społeczna. Nie są one wynikiem logicznego rozumowania, lecz wynikiem doświadczenia, w którym dominującą rolę odgrywają procesy instynktowne. Niemniej one to właśnie składają się na najważniejszy dla nas świat znaczeń, który nazywamy rzeczywistością społeczną” (Chałasiński, J. 1935, s. 48-49). Chałasiński zaznacza, że stereotypy nie są obiektywnym odwzorowaniem rzeczywistości, a obrazami filtrowanymi przez pryzmat uczuć i uprzedzeń. To na nich opiera się „(...) cały porządek społeczny, w którym każdy posiada swoje określone miejsce. Stereotypy te określają właśnie wzajemne role ludzi w zbiorowem życiu. Tradycja, jako zbiór takich stereotypów, przekazywany z pokolenia na pokolenie z całym balastem przywiązanych do nich uczuć, nie tylko wyznacza każdej jednostce jej miejsce w świecie ludzkim, ale w ogóle czyni ją tem, czem jest” (ibidem, s. 50).
Psychologia traktuje stereotypy jako uogólnione, kategoryzujące i wartościujące wyobrażenie na jakiś temat. Ida Kurcz opisuje je jako „struktury poznawcze, które są zakodowane w umyśle, a które w sposób uproszczony, nadmiernie zgeneralizowany (...) odnoszą się do jakiejś kategorii społecznej”. (Kurcz, I. 1994, s. 20). Łukaszewski i Weigl zaznaczają negatywny wpływ stereotypów, twierdząc, że w dużym stopniu ograniczają one prawdziwe poznanie świata, ponieważ „ekonomizują procesy poznawcze aż do całkowitego uwolnienia od myślenia” (Łukaszewski, W., Weigl, B. 200, s. 49). W późniejszym czasie, podejście psychologów niejako utożsamiające stereotypy z uprzedzeniami spotkało się z krytyką. Za Macrae, Stangor, Hewstone: „Możemy uznać stereotypy za część rodziny ludzkich przekonań i zrozumieć, że wywodzą się one z ogólnych procesów poznawczych, które są wspólne dla nas wszystkich” (Macrae C.N., Stangor, C., Hewstone, M. 1999, s. 337).
Filozof Adam Schaff zaznacza społeczną genezę zjawiska, sposób nabywania stereotypów (przekazywanie ich jednostce przez najbliższe otoczenie od najmłodszych lat) i ich nieoderwalny związek z opinią publiczną. Stereotypy są fałszywe w części lub całości, niezależne od indywidualnych doświadczeń oraz niepodatne na zmiany. Wszystkie stereotypy „przesłaniają rzeczywistość społeczną” (Schaff, A. 1981, s. 115-136).
Stereotypy stanowią źródło wiedzy społecznej, sugerując oczekiwane atrybuty u członków określonych zbiorowości (Budyta-Budzyńska, M. 2010, s. 317). Jeśli dany stereotyp jest silnie utrwalony, dane empiryczne nie są w stanie zmniejszyć jego oddziaływania. Przekonanie, że większość osób podziela zawarty w stereotypie obraz danej osoby, rzeczy lub zjawiska również utrudnia jego kwestionowanie.
Stereotypy wpływają nie tylko na formowanie opinii jednostek na temat innych osób – mogą również oddziaływać na zachowanie osób, które są nimi objęte. Postrzeganie siebie samego i grupy, do której się przynależy, jest kształtowane również poprzez przekonania innych osób na jej temat. Postawy, jakie stereotypy wywołują w ludziach wobec osób objętych danym stereotypem, wpływają na obraz własny tych osób (Fleming, C., Jussim, L. 1999, s. 133-160).
W przypadku stereotypów religijnych, najczęściej dotyczą one wyobrażeń na temat konkretnej religii i osób do niej przynależących. Odnoszą się nie tylko wyznawców rozumianych jako praktykujące jednostki, ale też przywódców religijnych (księża, pastorzy, biskupi, imani, rabini oraz inne osoby pełniące funkcje religijne w różnych wyznaniach). Stereotypy te obejmują zazwyczaj głęboko zakorzenione w społeczeństwie i kulturze uproszczone, nadmiernie generalizowane obrazy przedstawicieli danych religii. Mogą wpływać na sposób, w jaki przedstawiciele danych religii są postrzegani i traktowani, nierzadko prowadząc do niesprawiedliwych zachowań wobec nich oraz tworzenia barier między różnymi grupami religijnymi. W tym kontekście bardzo zauważalne jest występowanie autostereotypów (wyobrażeń na temat grupy, do której dana osoba sama przynależy) oraz heterostereotypów (przekonań o grupie, z którą dana osoba się nie identyfikuje) (patrz np. Budyta-Budzyńska, M. 2010, Hofstede, G. 2001). Zazwyczaj są one odmienne – przedstawiciele danych wyznań mogą oceniać siebie lepiej, niż oceniają ich inni (patrz np. Adamczewska, A. 2021, s. 12-13).
Stereotypy religijne dotyczą nie tylko wyznawców, ale też osób niewierzących – ateistów, agnostyków i innych niezwiązanych z żadnym wyznaniem osób. Stereotypowa osoba niewierząca to bezbożny ateista, nietolerancyjny wobec wyznawców religii, pozbawiony zasad moralnych i wyższych wartości. Mogą być oni postrzegani jako nieposiadający sensu życia egoiści i nihiliści.
Istnieją także stereotypy ruchów religijnych. Mniejsze odłamy religijne mogą być postrzegane w oczach innych jako zgromadzenia sekciarskie. Osoby zaangażowane w takie grupy są często z góry oceniane jako fanatycy, ekscentrycy, zagrożenie dla społeczeństwa, manipulatorzy lub osoby zmanipulowane. Stereotypy te mogą być pogłębiane przez medialne doniesienia.
Polska, zdominowana w dużej mierze przez katolicyzm, prezentuje się jako kraj o wyjątkowej jednolitości religijnej. Reprezentanci innych wyznań stanowią tylko niewielki procent społeczeństwa, a ich rozmieszczenie na mapie kraju jest nierównomierne. W związku z tym, przeciętny Polak może nie mieć okazji do osobistego kontaktu z wyznawcami religii pozachrześcijańskich przez całe swoje życie.
Wyobrażenia na temat członków innych wspólnot religijnych nie mają zatem źródła we własnych doświadczeniach, a w utartych przez media i społeczeństwo stereotypach. W rezultacie, nawet bez bezpośredniego kontaktu z osobą wyznającą inną religię, posiadamy już wyrobione przekonania na jej temat.
Zjawisko to zostało precyzyjnie zilustrowane w wynikach przeprowadzonego w 2012 r. przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) badania „Społeczne postawy wobec wyznawców różnych religii” (CBOS 2012). Badanie dotyczyło postaw wobec wyznawców prawosławia, protestantów, Świadków Jehowy, muzułmanów, buddystów, przedstawicieli judaizmu oraz wspólnoty Hare Kryszna. Wyniki pokazały, że respondenci mieli ukształtowane przekonania na temat tych grup, mimo że wielu z nich nigdy nie miało okazji poznać osobiście ich przedstawicieli, lub znało jedynie nieliczne osoby z tych grup (ibidem, s. 1-3).
Zgodnie z wynikami badania, Polacy są z reguły bardziej otwarci na obecność w swoim otoczeniu wyznawców religii bliższych ich kulturze. Lepiej oceniali przedstawicieli chrześcijaństwa (zwłaszcza prawosławia) i judaizmu, niż wyznawców islamu, buddystów czy przedstawicieli wspólnoty Hare Kryszna, wobec których odczuwali szczególny sceptycyzm. Większość ankietowanych nie była przeciwna obecności przedstawicieli innych religii w środowisku pracy czy w sąsiedztwie. Niemniej jednak, wyraźnie większy dystans deklarowano w kontekście potencjalnego małżeństwa takiej osoby z własnym potomkiem. Właśnie w tym aspekcie najbardziej dostrzegalne jest zróżnicowanie postaw, od bliskości do dystansu, w stosunku do wyznawców innych religii. Wyznania postrzegane jako bardziej odmienne kulturowo budzą strach i niechęć (ibidem, s. 1-4).
Na stosunek do innowierców wpływ ma między innymi wiek (osoby starsze zazwyczaj wykazują mniejszą otwartość), wykształcenie (z reguły im wyższe, tym większa akceptacja wobec innowierców) oraz osobiste doświadczenia z takimi osobami (bezpośredni kontakt wpływa na bardziej otwarte postawy) (ibidem, s. 8-12). To podkreśla znaczenie interakcji międzywyznaniowej oraz edukacji o różnorodności religijnej w procesie łagodzenia negatywnych postaw i przełamywania stereotypów dotyczących różnych grup wyznaniowych.
Historia Polski jest pełna zdarzeń, które znacząco wpłynęły na kształtowanie się obrazu różnych wyznań w społeczeństwie. Począwszy od chrztu Polski w 966 roku, który zapoczątkował proces kształtowania się kraju o silnym dziedzictwie chrześcijańskim, przez liczne okresy politycznych i społecznych przemian, aż po współczesność. Każdy z tych historycznych momentów miał konsekwencje dla wolności wyznaniowej i postrzegania różnych grup religijnych.
W okresie przedrozbiorowym, Polska była krajem o dużej tolerancji religijnej. Ustawa „Konfederacja Warszawska” z 1573 roku zagwarantowała szlachcie swobodę wyznania, co zarazem stało się jednym z fundamentalnych elementów ustroju kraju. W tym czasie, na terenie Rzeczypospolitej istniały różnorodne kościoły i związki wyznaniowe, w tym katolicki, prawosławny, odłamy protestantyzmu oraz społeczność żydowska.
XX i XXI wiek to okresy istotnych zmian w podejściu do różnorodności wyznaniowej w Polsce. W czasie zaborów, podejście do różnych wyznań było uwarunkowane polityką zaborców. Na przykład, w zaborze rosyjskim, władze prowadziły politykę rusyfikacji i promowania prawosławia, co spotykało się z oporem społeczeństwa. W okresie międzywojennym, pomimo odzyskania niepodległości, różne grupy wyznaniowe były traktowane nierówno. Wyznawcy prawosławia doświadczali polityki polonizacji, a społeczność żydowska była często marginalizowana. Mimo oficjalnej polityki tolerancji, stereotypy i uprzedzenia wobec niekatolickich wyznań były powszechne.
Druzgocący wpływ na różnorodność religijną w Polsce miała II wojna światowa. Przede wszystkim był to jeden z najbardziej tragicznych okresów w historii relacji polsko-żydowskich. Przeprowadzony przez Niemców Holocaust zniszczył prężnie działającą społeczność żydowską, która przed wojną liczyła ok. 3 miliony osób. Przemoc, deportacje i masowe mordy doprowadziły do wymordowania większości Żydów w kraju, co zdecydowanie zmieniło religijny krajobraz Polski. Zniszczenia wojenne, deportacje oraz zmiana granic spowodowały również znaczne zmniejszenie liczby wyznawców prawosławia. Prześladowano również Kościół katolicki, natomiast wyznanie to odgrywało ważną rolę w oporze przeciwko okupantom, a po wojnie umocniło swoją pozycję jako symbol narodowy i strażnik polskości. W efekcie, katolicyzm stał się jeszcze bardziej dominującym wyznaniem w Polsce.
Mimo że po II wojnie światowej liczba wiernych innych wyznań niż katolickie drastycznie spadła, nie doprowadziło to do całkowitego zaniku różnorodności religijnej w Polsce. Mimo trudności, różne mniejszości religijne, takie jak Żydzi, prawosławni, protestanci czy muzułmanie, podejmowały wysiłki na rzecz odbudowy swych społeczności.
Kolejnym okresem znaczących zmian w sferze religijnej był PRL. W tym czasie, państwo prowadziło działania mające na celu ograniczanie roli Kościoła katolickiego, Świadków Jehowy, wyznawców prawosławia, judaizmu, protestantyzmu i innych związków wyznaniowych. Wiele grup religijnych było zmuszonych do działania w podziemiu. Władze komunistyczne prowadziły politykę ateizacji społeczeństwa, co wpływało na percepcję i traktowanie religii.
Przemiany polityczne, które zaszły po 1989 roku, znacząco wpłynęły na kształtowanie się wolności religijnej. Polska stała się krajem, gdzie wolność wyznania jest gwarantowana przez konstytucję. Przemiany te umożliwiły rozwój różnorodności religijnej i przyczyniły się do wzrostu liczby zarejestrowanych kościołów i wyznań. W kształtowaniu się nowego porządku społecznego i politycznego ważną rolę odgrywał Kościół katolicki, którego wpływ widoczny jest w wielu obszarach życia Polaków, a tradycje stały się częścią polskiej kultury.
Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) z 2018 roku, większość polskiej populacji (89,1%) należy do członków jakiegoś wyznania, religii lub nurtu religijnego. Dominującą grupą są katolicy (osoby ochrzczone w obrządku katolickim), stanowiący 99% wyznawców wszystkich religii. Pozostałe wyznania mają charakter mniejszościowy – drugie miejsce pod względem wielkości zajmuje islam (0,1% polskiej ludności), trzecie – buddyzm (0,03% polskiego społeczeństwa). Niewielki procent stanowi hinduizm, pogaństwo i judaizm (GUS 2020). W badaniu przeprowadzonego przez Centrum Badania Opinii Społecznej w 2015r., 56% ankietowanych nie wyraziło żadnych wątpliwości co do istnienia Boga, 27% identyfikowało się jako wierzący, którzy czasami mają momenty zwątpienia, 5% miało mieszane przekonania (czasem wierzą, czasem nie), 5% wierzyło w inną siłę wyższą, 4% uważało, że niemożliwe jest potwierdzenie lub zaprzeczenie istnienia Boga, a 3% wyznało, że całkowicie w niego nie wierzy (CBOS 2015). Od początku XXI w. następuje wzrost liczby niewierzących (CBOS 2012) a zjawisko synkretyzmu wyznaniowego oraz indywidualizacji wiary wśród katolików jest coraz powszechniejsze (CBOS 2015).
Pomimo wolności wyznania, tolerancja wobec różnorodności religijnej w Polsce nadal napotyka wyzwania. Wciąż istnieją nierówności w traktowaniu różnych grup wyznaniowych, a pewne stereotypy i uprzedzenia wobec mniejszości religijnych utrzymują się.
Wybrane przykłady stereotypów religijnych w Polsce
Ponieważ chrześcijaństwo jest największą pod względem liczby wyznawców religią w kraju, w umysłach Polaków istnieją wyraźne stereotypy dotyczące tej grupy wierzących.
W zależności od środowiska i weku, są one jednak skrajnie różne – istnieje zarówno pozytywny, jak i negatywny obraz chrześcijanina. Może być widziany jako osoba pobożna, regularnie praktykująca, dobroczynna, miłosierna, wyrozumiała i wybaczająca, postępująca zgodnie z dekalogiem, albo wręcz przeciwnie – osoba zamknięta, fanatyczna, uprzedzona wobec innych, a ponadto wyznająca wartości, które tak naprawdę są dalekie od założeń swojej religii, a więc mająca niekonsekwentne przekonania. Taki podział widoczny jest również w obrazie duchownych Kościoła katolickiego – istnieje stereotyp księdza jako osoby wysoce pobożnej i rozwiniętej duchowo oraz stereotyp księdza-oszusta, nietolerancyjnego i nastawionego na własne zyski. Tak przeciwstawne obrazy chrześcijan mają uzasadnienie w obecnej sytuacji w kraju – statystycznie jest to największe wyznanie, natomiast od kilku lat w przestrzeni publicznej towarzyszą mu kontrowersje, a liczba apostatów (osób odstępujących od wiary) z roku na rok wzrasta (patrz np. Adamczewska, A. 2021, s. 1-18).
W specyficzny sposób postrzegani są również członkowie związku wyznaniowego Świadkowie Jehowy. Zgodnie z dotyczącymi ich stereotypami, uważani są oni za osoby odseparowane od reszty społeczeństwa oraz wykluczające ze swojego otoczenia tych, którzy przestali dzielić z nimi poglądy religijne. Mogą być widziani jako nachalni i agresywni w narzucaniu innym swoich poglądów, a nawet stawiający religię ponad rodzinne więzi. Stereotypowy Świadek Jehowy jest nieodpowiedzialny w kwestiach zdrowotnych i bez wahania odmówi transfuzji krwi nawet najbliższym (patrz np. Doktór, T. 2001, s. 239–255, Kasprzak, T., Walczak, B. 2009, s. 51–196).
Powszechnie panujące stereotypy wobec Żydów to na przykład: kontrolowanie przez nich różnych aspektów na całym świecie, powiązania z władzą komunistyczną po II wojnie światowej, spiskowanie na poziomie globalnym. Istnieje sporo przekonań dotyczących ekonomii – Żydzi mają nadmiernie kontrolować finanse i cechować się skąpstwem pomimo rzekomo powszechnego wśród nich bogactwa oraz skupiać na maksymalizacji swoich zysków, nawet kosztem innych. Przedstawiciele judaizmu często uważani są za osoby sprytnie prowadzące biznesy, na ogół w sekcji handlu. Są charakteryzowani jako pzebiegli i chytrzy (patrz np. Cichocka, A., Golec de Zavala, A. 2012, s. 213-229, Bilewicz, M., Krzemiński, I. 2010, s. 234-243).
Grupą, którą dotykają stereotypy religijne o zabarwieniu głównie negatywnym są również muzułmanie. Postrzega się ich jako obcych, diametralnie różnych od polskiego społeczeństwa i potencjalnie niebezpiecznych. Z wyznawcami islamu często łączony jest radykalizm i terroryzm. Między wszystkimi muzułmanami a ekstremistami często stawiany jest znak równości. Muzułmanie często widziani są jako jednolita grupa, bez uwzględnienia różnorodności kulturowej i etnicznej wśród wyznawców islamu na całym świecie. Taki obraz podsycany jest przez media, które zazwyczaj przedstawiają wiernych tej religii tylko w kontekście konfliktów. Posiadanie muzułmanów w swoim bliskim otoczeniu może być uważane za zagrożenie (patrz np. Grabowska, K., Matusiak, S. 2016, s. 205-222).
Bardziej pozytywny wizerunek ma z kolei buddysta, którego religia zazwyczaj postrzegana jest jako pokojowa. Buddyzm kojarzy się ze spokojem, filozofią życia skupiającą się na własnym rozwoju, empatii, i szacunku do innych istot. Ważną rolę w tej religii odgrywać ma etyka i pozytywne nastawienie do świata (patrz np. Kaczorowski, K., Słonka, J., Staniowska, K. 2014, s. 154-178).
Warto podkreślić, że nawet stereotypy, które wydają się stosunkowo pochlebne, mogą mieć negatywne konsekwencje. Upraszczają one złożoność indywidualnych charakterów jednostek, sprowadzając wszystkich wyznawców danej religii do jednej, jednolitej grupy. W rezultacie, taki wizerunek prowadzić do powstawania pewnych oczekiwań i rozczarowań, gdy dana osoba nie spełnia stereotypowych założeń.
W Polsce, kraju o głęboko zakorzenionej tradycji katolickiej, stereotypy dotyczące wyznawców innych, mniej licznych religii są mniej wyraziste. Niemniej jednak, wyznania niechrześcijańskie często widziane są jako element odległych kultur. Każdy, kto nie jest katolikiem, może być z góry postrzegany jako „inny” lub „obcy”.
Skutki stereotypów religijnych
Stereotypy mogą mieć poważne konsekwencje dla osób, których dotyczą, oraz dla społeczeństwa jako całości. Nadmierne generalizacje dotyczące religii i jej wyznawców mają wpływ na różne aspekty życia, od relacji międzyludzkich po formowanie tożsamości i życie zawodowe (patrz np. King, E. B., Ahmad, A. S. 2010, s. 881-906, Ghumman, S., Ryan, A.M. 2012, s. 518-532, Ghumman, S., Ryan, A.M. 2013, s. 671-698).
Negatywne stereotypy religijne mogą prowadzić do różnych form dyskryminacji i nierówności. Utrwalają podziały i utrudniają budowanie relacji opartych na wzajemnym szacunku i zrozumieniu. Osoby postrzegane jako „typowi” wyznawcy pewnych religii mogą doświadczać marginalizacji, ograniczonego dostępu do zasobów, edukacji czy zatrudnienia, co zwiększa nierówności społeczne. W efekcie, społeczeństwa stają się bardziej podzielone, a napięcia między różnymi grupami religijnymi wzrastają, co może skutkować trudnościami w dialogu międzyreligijnym oraz licznymi konfliktami. W skrajnych przypadkach, stereotypy mogą prowadzić do aktów przemocy i prześladowań religijnych.
Obecność stereotypów wpływa także na samopoczucie i tożsamość osób, które są przedmiotem danych wyobrażeń. Mogą one prowadzić do poczucia wyobcowania, obniżonej samooceny i stresu, a w długim okresie nawet do problemów zdrowotnych, takich jak na przykład depresja. Wyznawcy mogą również decydować się na zmianę swojego wyglądu, zachowania czy nawet miejsca zamieszkania, aby uniknąć negatywnych konsekwencji związanych ze stereotypem.
Regulacje prawne dotyczące wolności i dyskryminacji religijnej
Wolność wyznania jest podstawowym prawem człowieka. Polskie prawo zapewnia równość i ochronę praw jednostek do wyznawania i praktykowania własnej religii. W przypadkach związanych z wolnością religijną i dyskryminacją religijną, sądy interpretują i stosują przepisy konstytucyjne oraz ustawowe.
Prawa związane z wolnością religijną oraz ochroną przed dyskryminacją religijną zawiera Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Ponadto, zgodnie z Artykułem 35 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej:
„Zasada wolności sumienia
Zgodnie z Działem XXVI Kodeksu Karnego, Art. 194-196, karze podlegają: ograniczanie praw jednostki z powodu jej przynależności wyznaniowej lub jej braku, utrudnianie wykonywania aktu religijnego przez uregulowane prawnie związki wyznaniowe, publiczne znieważanie przedmiotów lub miejsc kultu religijnego.
Na szczeblu Unii Europejskiej, mające na celu ochronę przed dyskryminacją religijną akty prawne to np. Artykuł 18. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (zapewniający wolność wyboru wiary i jej głoszenia), Artykuł 18. Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (zakazujący przymusu przyjmowania religii), Dyrektywa Rady 2000/78/WE w sprawie równego traktowania w zatrudnieniu i pracy (zakazująca dyskryminacji w miejscu pracy ze względu na przekonania religijne), Artykuł 10. Kart praw podstawowych Unii Europejskiej (gwarantujący wolność wyznania i prawa do wyrażania swoich przekonań religijnych prywatnie i publicznie), Dyrektywa Rady 2004/113/WE w sprawie stosowania zasady równości szans i równego traktowania mężczyzn i kobiet w dostępie do towarów i usług (zakazująca dyskryminacji przy dostępie do towarów i usług ze względu na przekonania religijne). Istotną rolę w interpretacji prawa unijnego dotyczącego wolności religijnej i dyskryminacji religijnej odgrywa Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE). Orzecznictwo TSUE ma na celu zapewnienie spójności i jednolitego stosowania zasad ochrony wolności religijnej na terenie Unii Europejskiej.
Dane statystyczne dot. dyskryminacji na tle religijnym
Oficjalne dane statystyczne odnoszące się do przypadków dyskryminacji na tle religijnym są niedoszacowane, ponieważ wiele z nich nigdy nie jest zgłaszanych odpowiednim organom. Nie jest znany stosunek liczby wszystkich takich incydentów do liczby tych, które zostały zarejestrowane.
Każdego roku, wśród zarejestrowanych kościołów i związków wyznaniowych (oprócz Kościoła katolickiego, który prowadzi własny rejestr), GUS przeprowadza ankietę statystyczną z pytaniem: „Czy w (danym) roku do kościoła/związku wyznaniowego zostały zgłoszone przypadki dyskryminacji (nierównego traktowania) członków społeczności ze względu na wyznawaną wiarę lub przynależność do kościoła (np.: obraźliwe komentarze, pobicia, akty przemocy, wandalizmu)?”. W latach 2013-2018, co roku odpowiedzi napływały od 68 do 83 różnych kościołów lub związków wyznaniowych. Odsetek instytucji wyznaniowych, które zgłosiły przypadki dyskryminacji na tle religijnym, wynosił między 9% a 17% wszystkich instytucji. Najwięcej takich incydentów zostało zgłoszonych w 2018 roku, a najmniej w 2015 roku. Nie udostępniono informacji na temat tego, których wyznawców dotyczyły te przypadki. Wyniki te wykazują, że większość instytucji wyznaniowych (w przedziale 70-85%) nie doświadcza problemów nierównego traktowania z powodu religii.
Niemniej jednak, różne grupy religijne niezależnie opisują w Internecie przypadki doświadczonej dyskryminacji, a nawet krytykują działania organów państwa i ich bierność w takich sytuacjach, co potwierdza, że ich realna skala jest większa.
Wolność religijna i tolerancja są fundamentalnymi wartościami, które bezwzględnie wymagają ochrony. Istnieje wiele praktyk, które mogą je wspierać oraz przeciwdziałać stereotypizacji i dyskryminacji na tle religijnym.
Jednym z najistotniejszych narzędzi w walce z takimi uprzedzeniami i nierównościami jest edukacja na temat różnych religii. Zrozumienie odmiennych systemów wierzeń, praktyk i wartości może pomóc w budowaniu zrozumienia, empatii i szacunku dla ich wyznawców. Edukacja może obejmować nauczanie o różnych wyznaniach w szkołach, organizowanie warsztatów i wykładów poświęconych tematyce różnorodności religijnej, a także promowanie w mediach i Internecie publikacji na temat różnych religii oraz rozmów z ich autentycznymi przedstawicielami. Takie zasoby i inicjatywy mogą być skierowane do różnych grup, w tym uczniów, nauczycieli, pracowników służb społecznych, a także innych osób zainteresowanych poszerzaniem swojej wiedzy i zrozumieniem różnorodności religijnej.
Innym kluczowym elementem przeciwdziałania stereotypom religijnym jest promowanie dialogu i interakcji między wyznawcami różnych religii. Bezpośredni kontakt i współpraca między osobami odmiennych wyznań może pomóc w przełamaniu barier i stereotypów, poszerzać światopogląd oraz zwiększać tolerancję. Dialog międzyreligijny zapobiega konfliktom, nieporozumieniom i szerzenia nienawiści. Istotnym jest, aby wierni różnych wyznań dostrzegali potrzebę szukania wzajemnego porozumienia ponad podziałami, chociażby ze względów pragmatycznych – często muszą oni bowiem współistnieć w jednym społeczeństwie, dlatego warto, aby relacje między nimi były pokojowe. Ostatecznie, istota założeń wielu religii i promowane przez nie wartości są podobne. Należy skupić się na licznych wspólnych elementach między różnymi religiami, zamiast stale szukać i podkreślać ich różnice.
Ważną rolę odgrywają organizacje i inicjatywy społeczne. Mogą one oferować wsparcie i zasoby dla osób, które doświadczają dyskryminacji na tle religijnym, a także prowadzić kampanie na rzecz wprowadzana polityki antydyskryminacyjnej w różnych obszarach życia społecznego, a także promować akceptację dla wielości tradycji wyznaniowych.
Nietolerancja religijna, jako postawa negująca podstawowe prawa człowieka do wolności wyznania i wyrażania swoich przekonań, powinna podlegać krytyce i potępieniu na wszystkich poziomach społeczeństwa – od indywidualnych obywateli, przez społeczności lokalne, aż po instytucje państwowe i międzynarodowe. Przepisy prawne powinny zapewniać skuteczne środki przeciwdziałania i karania mowy nienawiści i innych aktów dyskryminacji religijnej.
Budyta-Budzyńska, M. 2010. Socjologia narodu i konfliktów etnicznych. Warszawa, s. 317.
Chałasiński, J. 1935. Antagonizm polsko-niemiecki w osadzie fabrycznej „Kopalnia” na Górnym Śląsku. [w:] Przegląd Socjologiczny, t. 3, s. 48-49.
Doktór, T. 2001. Uprzedzenia religijne. [w:] Normalność i normalka. Próba zastosowania pojęcia normalności do badań młodzieży, red. Fatyga, B., Tyszkiewicz. Warszawa, s. 239–255.
Fleming, C., Jussim, L. 1999. Samospełniające się przepowiednie a utrzymywanie się stereotypów społecznych: rola interakcji diadycznych i sił społecznych. [w:] Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujęcie, red. Hewstone, M., Macrae, C.N., Stangor. Gdańsk, s. 133-160.
Hofstede, G. 2001. Culture’s Consequences. Londyn.
Kaczorowski, K., Słonka, J., Staniowska, K. 2014. Postrzeganie buddyzmu przez młodych katolików – komunikat z badań. [w:] Nowe zjawiska religijne w kontekście społecznym, red.
Kasprzak, T., Walczak, B. 2009. Diagnoza postaw młodzieży województwa podlaskiego wobec odmienności kulturowej. Raport z badania. [w:] Diagnoza postaw młodzieży województwa podlaskiego wobec odmienności kulturowej, red. Jasińska-Kania, A., Staszyńska, K. M. Białystok, s. 51–196.
Kurcz, I. 1994. Zmienność i nieuchronność stereotypów. Studium na temat roli stereotypów w reprezentacji umysłowej świata społecznego. Warszawa, s. 20.
Łukaszewski, W., Weigl, B. 2001. Stereotyp stereotypu czy prywatna koncepcja natury ludzkiej? [w:] Stereotypy i uprzedzenia: uwarunkowania społeczno-kulturowe, red. Jasińska-Kania, A., Kofta, M. Warszawa, s. 49.
Macrae C.N., Stangor, C., Hewstone, M. 1999. Stereotypy i uprzedzenia. Gdańsk, s. 337.
Schaff, A. 1980. Stereotypy a działanie ludzkie. Warszawa, s. 115-136.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, t.j. Dz. U. z 2005 r., Nr 231, poz. 1965 ze zm.
Adamczewska, A. 2021. Stereotypowe obrazy przedstawicieli chrześcijaństwa, islamu i buddyzmu z perspektywy użytkowników języka polskiego. Badanie psychosemantyczne. [w] Investigationes Linguisticae, (45), s. 1-18. Online: https://doi.org/10.14746/il.2021.45.1 (dostęp: 04.07.2023).
Bilewicz, M., Krzemiński, I. 2010. Anti-Semitism in Poland and Ukraine: The belief in Jewish control as a mechanism of scapegoating. [w:] International Journal of Conflict and Violence. Warszawa, s. 234-243. Online: https://www.ijcv.org/index.php/ijcv/article/download/2828/pdf_8 (dostęp: 08.07.2023).
Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) 2012. Społeczne postawy wobec wyznawców różnych religii. Warszawa. Online: https://cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_130_12.PDF (dostęp: 12.07.2023).
Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) 2012. Zmiany w zakresie wiary i religijności Polaków po śmierci Jana Pawła II. Warszawa. Online: https://cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_049_12.PDF (dostęp: 12.07.2021).
Ghumman, S., Ryan, A.M. 2012. Coping with Islamophobia: The effects of religious stigma on Muslim minorities' identity formation. [w:] International Journal of Intercultural Relations, 36 (4), s. 518-532. Online: http://sammelpunkt.philo.at/id/eprint/3788/1/coping.pdf (dostęp: (22.07.2023).
Ghumman, S., Ryan, A.M. 2013. Not welcome here: Discrimination towards women who wear the Muslim headscarf. [w:] Human Relations, 66 (5), s. 671-698. Online: https://www.psychologie.uni-frankfurt.de/55109217/Generic_55109217.pdf (dostęp: (22.07.2023).
Główny Urząd Statystyczny (GUS) 2020. Wyznania religijne w Polsce 2015-2018. Warszawa. Online: https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5500/5/2/1/wyznania_religijne_w_polsce_2015-2018.pdf (dostęp: 01.07.2023).
Golec de Zavala, A., Cichocka, A. 2012. Collective Narcissism and Anti-Semitism in Poland: the Mediating Role of Siege Beliefs and the Conspiracy Stereotype of Jews. Group Processes and Intergroup Relations, 15 (2), s. 213-229. Online: https://research.gold.ac.uk/id/eprint/9614/1/collective%20narcissism%20and%20antisemitism.pdf (dostęp: 18.07.2023).
Grabowska, K., Matusiak, S. 2016. Wizerunek muzułmanina w Polsce i na świecie – próba porównania, [w:] Ciągłość i zmiana w świecie islamu, red. Kończak, I., Woźniak-Bobińska, M. Łódź, s. 205-222. Online: https://doi.org/10.18778/8088-166-2.17 (dostęp: 04.07.2023).
King, E. B., Ahmad, A. S. 2010. An experimental field study of interpersonal discrimination toward Muslim job applicants. [w:] Personnel Psychology, 63(4), s. 881-906. Online: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1744-6570.2010.01199.x (dostęp: 12.07.2023).
Słownik języka polskiego PWN. Online: https://sjp.pwn.pl (dostęp: 06.07.2023)
Współczesne koncepcje wolności religijnej, Dialog międzyreligijny, Mowa nienawiści, Organizacje broniące wolności religijnej (w Polsce)
mgr Anita Adamczewska - absolwentka kierunku Filologia, specjalność etnolingwistyka, w Instytucie Etnolingwistyki na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu.
