W Polsce prawo do opieki duszpasterskiej zapewniane jest pacjentom już od kilku dekad. Członkowie poszczególnych kościołów i wspólnot religijnych mają podobne prawa na podstawie przepisów zawartych w odrębnych aktach prawnych.

Wybuch pandemii koronawirusa w pierwszym kwartale 2020 r. miał (i nadal ma) wyjątkowe znaczenie dla funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej. Na początku 2020 r. zaobserwowaliśmy dynamiczne zmiany w organizacji pracy szpitali, które przygotowywały się do przyjęcia ogromnej liczby pacjentów zakażonych nieznanym dotąd wirusem. Kolejne serwisy medialne przedstawiały raporty o wyzwaniach, zaniedbaniach, a także o dylematach, z jakimi codziennie musieli się mierzyć pracownicy służby zdrowia. W reakcji na te wydarzenia władze państw wprowadziły wytyczne dotyczące leczenia pacjentów w ostatnich etapach życia w czasie pandemii (Pawlikowski, 2020). Jednym z najważniejszych elementów dyskusji o prawach umierających pacjentów stała się kwestia prawa pacjenta do opieki duszpasterskiej.

Prawo do opieki duszpasterskiej

Zarówno doktryna o prawach człowieka, jak i – ważna w tym kontekście – katolicka nauka społeczna podkreślają, że prawo i wolność religii są kluczowymi elementami w poszanowaniu praw człowieka. Franciszek Mazurek (1991, s. 100) zaznacza, że to z wolności religii zrodziły się inne prawa, w tym prawo do życia. Henryk Skorowski (1996, s. 115) postrzega wolność religii jako prawo fundamentalne i pokazuje, że ten poziom „stanowi raison d’être innych poziomów wolności”. Należy także nadmienić, że najbardziej klasyczna definicja zdrowia podawana przez WHO dobrobyt nie tylko fizyczny i psychiczny, ale również społeczny i, co ważne, duchowy (Domaradzki, 2013).

Mając na uwadze wspomniane aspekty, możemy przejść do omówienia zagadnienia prawa pacjenta do opieki duszpasterskiej. W komentarzu do ustawy o opiece duszpasterskiej Dorota Karkowska wskazuje na to, że „nikt nie może ingerować w wybory pacjenta ani ograniczać sposobów ich realizacji. Opieka duszpasterska nad dzieckiem powinna być sprawowana w duchu poszanowania praw dziecka i władzy rodzicielskiej. Rodzice mają prawo wychowywać swoje dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, mając na uwadze dobro dziecka” (Karkowska, 2010, s. 221). Pacjent ma prawo do bezpośredniego kontaktu z osobą duchowną. Należy mu również zapewnić możliwość uczestniczenia w obrzędach religijnych. Może on także oczekiwać udzielenia informacji na temat możliwości spotkania z księdzem, pastorem, popem lub przedstawicielem innej religii. Jest to 24-godzinna instytucja opieki zdrowotnej, a pacjenci nie ponoszą żadnych kosztów za korzystanie ze swoich praw (Karkowska, 2010, s. 221). Według doktryny także szpital nie powinien oczekiwać zapłaty od duchownego za możliwość skorzystania z prawa (Augustynowicz & Budziszewska-Makulska, 2010, s. 196).

Jak wskazuje Robert Tabaszewski, „prawo do opieki duszpasterskiej jest szczególnie wartościowe dla pacjenta, gdyż dotyczy ono spraw egzystencjalnych o fundamentalnym znaczeniu, w które nikt poza uprawnionymi: pacjentem i duszpasterzem, nie powinien ingerować. Stąd też, także na poziomie normatywnym, uznano, że pełna realizacja tego prawa służy dobru pacjenta”. Analizując to prawo z perspektywy międzynarodowej, autor wskazuje, że jego ważność została uznana przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, z którego orzecznictwa należy wywnioskować, że brak możliwości kontaktu chorego z przedstawicielem własnego wyznania jest przykładem działań dyskryminacyjnych. Co więcej, jak wskazuje Tabaszewski, „w sprawie Koppi przeciwko Austrii ETPC pośrednio uznał niedopuszczalność realizacji prawa do opieki duszpasterskiej przez osoby należące do danej wspólnoty wyznaniowej, ale niebędące duchownymi”. Chociaż z perspektywy międzynarodowych norm prawnych trudno zdefiniować, kim jest pacjent, to jednocześnie, według autora, nie ma żadnej wątpliwości, że prawo do opieki duszpasterskiej, ze względu na swoją ważność, powinno być zapewnione pacjentowi bez względu na spełnianie przezeń dodatkowych kryteriów.

Dyskusja o prawie pacjenta do opieki duszpasterskiej ujawnia również kluczową rolę duszpasterza jako profesjonalisty, który staje się gwarantem realizacji usługi. Anne Vandenhoeck zaznacza, że w ostatnich latach miała miejsce znaczna zmiana w modelu funkcjonowania tej grupy profesjonalistów podejmujących działania w instytucjach opieki zdrowotnej. Zauważalny jest proces profesjonalizacji usług duszpasterskich. W Europie możemy zaobserwować trend włączania księży do szpitalnego zespołu terapeutycznego, na przykład w Szpitalu Uniwersyteckim w Leuven, w Belgii. Kolejne odkrycia badawcze dowodzą, że duszpasterze są coraz częściej postrzegani przez pracowników szpitala jako ważna część terapeutycznego wsparcia pacjentów, szczególnie w ich ostatnich etapach życia. Według Vandenhoeck „człowiek pojmuje sens życia lub stale dąży do jego poznania, ale potrzeby sfery duchowej stają się u niego zauważalne tylko wtedy, gdy mierzy się z utratą lub brakiem poczucia sensu życia. W tym kontekście pacjent(ka) może wyrazić swoje potrzeby duchowe, zaś duszpasterze mogą odpowiednio się do nich dostosować. Zazwyczaj rozróżniane są 3 poziomy sfery duchowej pacjenta: podstawowy egzystencjalny, duchowy i religijny. Odpowiednio wykształceni duszpasterze mogą intensywnie pracować na każdym z tych poziomów” (2017, p. 121).

Ten punkt widzenia jest podzielany przez przedstawicieli profesji medycznych. Władysław Sinkiewicz (2008) podkreśla, że „ksiądz jest szczególnie ważny dla osoby chorej, której duchowe cierpienie, cierpienie z powodu świadomości popełnionych w życiu błędów i wreszcie cierpienie z powodu samotności jest sporo razy większe niż fizyczne cierpienie”. Podobne opinie formułuje w kilku miejscach Janusz Skalski. Ordynator oddziału kardiologii pediatrycznej zauważa, że osoba duszpasterza stanowi ważne wsparcie w zapewnianiu opieki medycznej pacjentowi zgodnie z aktualnym stanem wiedzy medycznej (Skalski i Bątkiewicz-Brożek, 2015).[1] Co ważne, w krytycznych i niepewnych sytuacjach duszpasterz pojawia się jako naturalne wsparcie w czynnościach ukierunkowanych na poszanowanie godności pacjenta. Jak słusznie zauważa Jan Kaczkowski, „czasami jedyną rzeczą, którą duszpasterz może zrobić dla osoby cierpiącej, jest czuwanie przy niej w cichej modlitwie lub ofiarowanie jej czułego gestu” (Jabłońska i Kaczkowski, 2017, s. 264-265). Zatem „duszpasterz to ksiądz, który powinien mieć łatwość w kontakcie z innymi, ciekawość wobec drugiego człowieka oraz przynajmniej podstawową wiedzę na temat psychologii i medycyny paliatywnej” (Ibidem, 2017, s. 264-265).

Aktywność księży w środowisku szpitalnym bezpośrednio koreluje ze sposobem i stopniem respektowania praw pacjentów przez duszpasterzy. Co ważne, badania poziomu poszanowania praw pacjentów wskazują na to, że prawo do opieki duszpasterskiej jest chronione w Polsce na całkowicie satysfakcjonującym poziomie. Anna Jacek i Katarzyna Ożóg (2012, s. 270) podkreślają, że od 2012 r. Biuro Rzecznika Praw Pacjenta nie otrzymało w tej sprawie żadnych skarg. Według obecnego Rzecznika Praw Pacjenta stan ten utrzymywał się do końca 2017 r.[2]. Jak się okazuje, wyniki badań socjomedycznych również świadczą o pozytywnym postrzeganiu duszpasterzy i ich roli w szpitalu. Badanie przeprowadzone przez Grzegorza Bejdę, Jolantę Lewko oraz Agnieszkę Kulak-Bejdę na grupie 79 pacjentów wykazało, że 82,5% badanych doceniło obecność duszpasterzy na oddziale, wskazując na takie ich cechy jak: empatia, cierpliwość, oddanie i spokój, zrozumienie i poszanowanie autonomii pacjenta (2017, s. 159-160). Do podobnych wniosków doszły Elżbieta Pawłowska i Klaudia Perzanowska, które w 2017 r. badały poziom poszanowania praw pacjenta. Analiza ta wzięła pod uwagę stanowiska zaledwie 30 pacjentów. Co ważne, dotyczyła ona tylko jednego oddziału, w którym prawie 90% pacjentów potwierdziło realizację prawa do opieki duszpasterskiej (Pawłowska i Perzanowska, 2017, s. 394).

1. Zaostrzenie prawa do opieki duszpasterskiej – kontekst pandemii

Nie ulega wątpliwości, że prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej należy do ważnych praw, które bezpośrednio odnoszą się do specyficznych wartości osób, którym zapewniana jest opieka zdrowotna. Ponadto prawo to jest realizowane w sposób satysfakcjonujący. W wyniku stanu zagrożenia epidemiologicznego szeroko rozumiane prawa pacjenta mogą, a czasem muszą zostać zawieszone. Mówi o tym szczególnie artykuł 5 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, który expressis verbis podkreśla, że właśnie taki stan może być podstawą ograniczania korzystania z praw pacjenta, w tym prawa do kontaktu z osobą bliską. Prawo do opieki duszpasterskiej nie zostało wyłączone spod rygoru, jaki narzuca wzmiankowany tu przepis. Doktryna wskazuje, że podstawą takich środków jest zapewnienie „bezpieczeństwa zdrowia pacjentów”. Jednakże podkreśla się, że zaostrzenie praw przez kierownika instytucji opieki zdrowotnej musi opierać się na dwóch elementach. Po pierwsze, bezpieczeństwo pacjenta musi być zagrożone. Po drugie, opisane tu przeszkody, np. w kontakcie z krewnymi lub z duchownymi, powinny być wyeliminowane tak szybko, jak to możliwe. Ich przedłużanie się może de facto prowadzić do zawieszenia praw pacjenta bez żadnej formalnej podstawy (Jabłońska, 2014, s. 128). W literaturze przedmiotu często wskazuje się, że artykuł 5 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta jest specyficznie powiązany z artykułem 9 tej samej ustawy, który definiuje i prezentuje prawo pacjenta do informacji. Naruszenie prawa pacjenta/pacjentki dotyczące jego/jej relacji z bliską osobą powinno być powiązane ze szczególnym obowiązkiem wyjaśnienia zaistniałej sytuacji przez personel (Kawala i in., 2017, s. 17). Należy zaznaczyć, że możliwość ograniczenia kontaktu pacjenta z innymi ludźmi z powodu zagrożenia epidemiologicznego najczęściej dotyczy w literaturze osób bliskich osobie diagnozowanej lub leczonej. Mowa tutaj nie tylko o duszpasterzu, ale również na przykład o osobach odpowiedzialnych za analizowanie sytuacji dotyczącej przestrzegania praw pacjentów w danej instytucji (Flirski i Sroka, 2013, s. 42-52)[3].

Pojawienie się pandemii koronawirusa na początku 2020 r. zmusza nas do zastanowienia się, czy ograniczenie prawa pacjenta do opieki duszpasterskiej nie jest usprawiedliwionym działaniem. Przypadek COVID-19 jest kojarzony głównie ze specyfiką choroby, która jest przenoszona przez ludzi nieświadomych jej symptomów i, w konsekwencji, może szczególnie zagrozić osobom starszym lub innym pacjentom, u których zdiagnozowano choroby współistniejące (Państwowy Instytut Higieny, 2020). W sposób naturalny wyłoniły się wątpliwości co do zdolności duszpasterza do interakcji z pacjentem w dobie omawianego zagrożenia epidemiologicznego. W połowie marca 2020 r. Zarząd Polskiego Towarzystwa Opieki Duchowej skierował do Głównego Inspektora Sanitarnego oficjalne oświadczenie na ten temat. Podkreślono w nim, że opieka duszpasterska podczas epidemii powinna być zagwarantowana pacjentom w sposób, który zapewnia bezpieczeństwo zarówno ich samych, jak i pracowników szpitala oraz duszpasterzy. W tym samym czasie spierano się o to, czy obostrzenia w tym zakresie mogą stanowić nieusprawiedliwione naruszenie praw pacjenta (Krajnik, 2018). Okazuje się, że kilka dni wcześniej na stronach internetowych indywidualnych polskich diecezji pojawiła się treść komunikatu zastępcy Głównego Inspektora Sanitarnego. Jak podkreśla komunikat, „ksiądz zapewniający opiekę duszpasterską pacjentom hospitalizowanym z powodu zakażenia wirusem SARS-CoV-2 jest zobowiązany sprawować posługę przy użyciu takich samych środków ochrony indywidualnej jak personel medyczny opiekujący się pacjentem. Rekomendujemy, by wszystkie Sakramenty Święte były udzielane osobom chorym lub z podejrzeniem zakażenia z zachowaniem specjalnego reżimu sanitarnego. Ksiądz pracujący z osobą chorą musi postępować zgodnie z instrukcjami lekarza opiekującego się pacjentem” (Portal Diecezji Zielonogórskiej, 2020). O praktycznym znaczeniu podobnych zaleceń traktują liczne raporty medialne, które docierają do Polski z innych krajów (szczególnie ze Stanów Zjednoczonych), w których zaobserwowano częstsze występowanie koronawirusa oraz większą śmiertelność z jego powodu niż w Polsce.

Kara Tav, kierowniczka do spraw opieki duchowej w szpitalu w Nowym Jorku w wywiadzie udzielonym w szczycie epidemii COVID-19 podkreśliła, że jako duszpasterz również była wcześniej zmuszana do postępowania zgodnie z przepisami bezpieczeństwa, w tym do zakładania odzieży ochronnej i gogli. Jej zdaniem pandemia zmieniła charakter pracy duszpasterzy. Po pierwsze, nie mogli oni zbytnio skupiać się na zapewnianiu pacjentom wsparcia duchowego, ale bardziej na czuwaniu przy umierających pacjentach, którzy zazwyczaj nie mieli możliwości kontaktu z ukochanymi osobami. Po drugie, duszpasterze stali się niezbędnym wsparciem dla wyczerpanego emocjonalnie personelu medycznego (Lithwick, 2020). Co ciekawe, ich rola i doświadczenie w spotkaniach z cierpiącymi ludźmi były również nieocenione w kontaktach z osobami przebywającymi na kwarantannie bądź w izolacji. Wspomniała o tym związana z Harvard Divinity School Kerry Maloney, która zainicjowała utworzenie wspólnoty specjalistów do spraw opieki duchowej, wspierających nie tylko chorych, ale także pracowników medycznych, którzy zmuszeni są mierzyć się z coraz to trudniejszymi dylematami moralnymi (Maloney, 2020; Laboratorium Innowacji Duszpasterskich, 2020). Jednakże należy pamiętać o tym, że praca szpitalnego duszpasterza odbywa się przede wszystkim wśród pacjentów. Robert Dowmen w artykule wydanym pod koniec marca 2020 r. zauważył, że w Stanach Zjednoczonych zaobserwowano trend ograniczania duszpasterzom możliwości bezpośredniego kontaktu z pacjentami na oddziale zakaźnym. Lokalne władze do spraw zdrowia zarekomendowały kontakt metodą teleporady. Działania te dotyczyły nie tylko duszpasterzy różnych religii, ale także rodzin pacjentów i personelu medycznego. Pod koniec kwietnia 2020 r. nie było w Polsce takiego zalecenia, które miałoby doprowadzić do znacznego ograniczenia kontaktu pacjentów z duszpasterzem podczas przebywania na oddziale zakaźnym lub przeznaczonym dla osób z koronawirusem w tak zwanych „szpitalach kompleksowej obsługi”. Robert Arndt, duszpasterz w instytucji opieki zdrowotnej w Zgierzu, w swoich wypowiedziach podkreślił, że jego praca i posługa nieco się zmieniły w porównaniu z okresem, gdy szpital, w którym sprawuje swoją funkcję, zapewniał usługi wielospecjalistyczne. Duchowny zauważył: „Przychodzę do szpitala dwa razy w tygodniu, ale jestem pod stałym kontaktem telefonicznym, gdyby ktokolwiek nagle poprosił o moją posługę”. Arndt dodaje, że uprzedza kierownictwo szpitala o swojej działalności. Co więcej, przy każdym wejściu i wyjściu z oddziału jest zobowiązany użyć sprzętu ochronnego, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się choroby.

2. Podsumowanie

Prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej ma specyficzny charakter. Z jednej strony jest to uprawnienie, z którego nie wszyscy pacjenci mogą skorzystać. Z drugiej strony część leczonych może nawet nie chcieć nawiązywać kontaktu z duchownym, co może wynikać z trudnych dla nich sytuacji, jak na przykład śmierć bliskiej osoby. Jeszcze z innej strony, omawiane tutaj prawo osób diagnozowanych i leczonych kieruje nas ku wyjątkowej rzeczywistości osoby doświadczającej bólu, cierpienia lub straty związanej z chorobą. Prawo to z całą pewnością nie jest bezwzględne. Doskonałym tego przykładem może być sytuacja, do jakiej dochodzi regularnie w szpitalach i na oddziałach psychiatrycznych. Całkowicie zasadne jest ograniczenie prawa pacjenta do kontaktu z duszpasterzem, gdy pacjent wykazuje objawy urojeń religijnych, a duszpasterz zwiększa ich intensywność (Kmieciak, 2012). Podobnie dzieje się, gdy mamy do czynienia z rozprzestrzenianiem się silnego wirusa. Obawy dotyczą tu nie tylko pogorszenia się stanu zdrowia pacjenta, ale także ryzyka transmisji choroby.

Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta stwierdza jasno, że prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej w trakcie leczenia nie jest tylko standardowym działaniem ze strony szpitala. Jego znaczenie w sposób szczegółowy zostało ujęte w polskich aktach prawnych i odnosi się do momentów, w których istnieje realne zagrożenie życia lub zdrowia pacjenta. Z perspektywy przepisów ustawowych kierownik szpitala ma prawo do ograniczenia takich działań. Istnieje wprawdzie wiele możliwości technologicznych, które pozwalają pacjentowi na rozmowę z duszpasterzem. Jednakże są sytuacje, w których osobisty kontakt jest nie tylko konieczny, ale też bezcenny. Taka sytuacja ma miejsce, gdy niepewny jest stan zdrowia pacjenta lub gdy pacjent jest bliski śmierci. Zapewnianie pacjentowi w takich chwilach możliwości kontaktu z duchownym to wyjątkowy przejaw poszanowania godności osoby chorej. Prawa, które w żaden sposób nie powinno być zaostrzane.

dr hab. Błażej Kmieciak

Bibliografia

Maloney, K., b.r.. Spiritual Resources During the COVID-19 Pandemic. Harvard Divinity School, https://hds.harvard.edu/life-at-hds/religious-and-spiritual-life/spiritual-resources-during-covid-19-pandemic [Access: 29.03.2023].

Mazurek, J. F., 1991. Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej.

Ożóg, K., Jacek, A., 2012. Przestrzeganie praw pacjenta przez personel medyczny. Hygeia Public Health, 47, s. 264–271.

Pawlikowski, J., 2020. Etyczny wymiar decyzji priorytetyzacyjnych i alokacyjnych dotyczących stosowania zaawansowanych technologii medycznych w kontekście pandemii COVID-19. Medycyna Praktyczna, 4, s. 1–8.

Pawłowska, E., Perzanowska, K., 2017. Respektowanie praw pacjenta w samodzielnych publicznych zakładach opieki zdrowotnej – analiza przypadku, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, 100, s. 383–396.

Piorun, M., 2018, 23 sierpnia. W szpitalach najlepiej przestrzega się... prawa do opieki duszpasterskiej! Radio Zet-Zdrowie, https://zdrowie.radiozet.pl/Medycyna/Prawa-pacjenta/Rzecznik-Praw-Pacjenta-o-prawie-do-opieki-duszpasterskiej-w-szpitalach [dostęp z: 29.03.2023].

Portal Diecezji Zielonogórskiej, 2020, 13 marca. Zalecenia dla kapelanów szpitalnych, https://dsz.zgora.pl/zalecenia-z-gis-dla-kapelanow-szpitalnych/ [dostep z: 29.03.2023].

Sinkiewicz, W., 2008, Kapelan szpitalny – persona grata. Studia Bydgoskie, 2, s. 95–106.

Skorowski, H., 1996. Problematyka praw człowieka. Wydawnictwa Akademii Teologii Katolickiej.

Rzecznik Praw Pacjenta, 2017. Sprawozdanie dotyczące przestrzegania praw pacjenta na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej za rok 2016, Warszawa.

Tabaszewski, R., b.r.. Prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej w świetle przepisów prawa międzynarodowego,https://www.academia.edu/35318658/Prawo_pacjenta_do_opieki_duszpasterskiej_w_%C5%9Bwietle_przepis%C3%B3w_prawa_mi%C4%99dzynarodowego [dostęp z: 29.03.2023].

Vandenhoeck, A., 2017. Kapelani jako specjaliści od opieki duchowej nad pacjentami w Europie. Medycyna Praktyczna, 2, s. 118–125.

Akty prawne:

Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Dziennik Ustaw, 52(417), z późn. zm.

[1] Odniesienia do praktyki duszpasterskiej w Klinice Chirurgii Pediatrycznej w Prokocimiu pojawiły się kilka razy na stronach książki Mam odwagę mówić o cudzie (Skalski i Bątkiewicz-Brożek, 2015). W kontekście ostatnich wydarzeń związanych z pandemią koronawirusa warto również przywołać dłuższy komentarz Lucjana Szczepańskiego, który regularnie pracował we wspomnianej instytucji (zobacz: Fortuna-Sudor, 2020).

[2] Raport dotyczący przestrzegania praw na terenie Rzeczpospolitej Polskiej obejmuje okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2016 r. (Rzecznik Praw Pacjenta, 2017, s. 5 oraz Piorun, 2018)

[3] Autor artykułu podczas pełnienia obowiązków Rzecznika Praw Pacjenta w szpitalu psychiatrycznym, pomimo całkowitego lub częściowego zamknięcia oddziałów z powodu zagrożenia epidemiologicznego, miał okazję przeprowadzić rozmowę z pacjentami przebywającymi na kwarantannie. Obowiązkowe było między innymi noszenie odzieży ochronnej.

UWAGA: Oryginalny tekst został skrócony. Pełna treść znajduje się pod poniższym linkiem.