Wzajemna relacja między religią a nauką to przedmiot dociekań naukowych rozwijanych od samego początku istnienia instytucji zajmujących się kształceniem zarówno na poziomie podstawowym, jak i wyższym. Starożytna „Akademia Platońska” była przecież nie tylko ośrodkiem edukacyjno-badawczym, ale też centrum religijnym poświęconym kultowi muz, gdyż Grecy jako naród bardzo religijny każdy moment życia publicznego, jak i prywatnego uwydatniali poprzez oddawanie czci bóstwom. Dla kultury greckiej oprócz samego nauczania niezwykle istotne było też wychowanie, za które w homeryckim modelu wychowawcy odpowiedzialny był pobożny mędrzec, wzorzec pouczający młodego adepta o dobrych obyczajach, konieczności poszanowania tradycji, patriotyzmie i kształtujący jego wrażliwość na piękno. Kalokagatia, czyli idealny wzorzec harmonijnego wychowania, w którym następuje synteza edukacji intelektualnej i fizycznej, cielesnej i duchowej, a piękno jest widzialnym znakiem dobra nie jest obce także późniejszym epokom, a jej aktualność akcentuje także współczesna pedagogika. To holistyczne podejście do kształcenia i wychowywania człowieka zostało rozwinięte w kolejnych wiekach przez kulturę chrześcijańską, w której grecka paideia ukierunkowana na uniwersalny ideał człowieka staje się elementem szerszego spojrzenia na procesy wychowawcze i podstawą do dalszego kształcenia się w filozofii będącej fundamentem i integratorem wszystkich nauk oraz prawie, teologii i medycynie. 

Zakorzenione w chrześcijaństwie pierwsze średniowieczne uniwersytety, ściśle związane z Kościołem, wszak wywodzące się ze szkół przykatedralnych, które powstały na przełomie XI i XII  wieku na czele z Uniwersytetem Bolońskim (1088 r.) jako universitas magistrorum et scholarium, czyli wspólnoty wykładowców i studentów cechowała niezależność połączona z licznymi przywilejami i uprawnieniami nadawanymi zarówno przez władze państwowe, jak i kościelne po to, by w nieskrępowany sposób zdobywać wiedzę pozwalającą zrozumieć świat i go zmieniać w określonych warunkach społecznych oraz technicznych. Chociaż na przestrzeni wieków modele kształcenia uniwersyteckiego zmieniały się w wyniku dokonywanych reform oraz wpływów państwa to idea uniwersytetu pozostaje wciąż ta sama - kształtować człowieczeństwo i poszukiwać prawdy korzystając z wolności myśli i autonomii uczelni. Opisane przez niemieckiego filozofa i psychologa Karla Jaspersa w dziele Idea uniwersytetu mechanizmy funkcjonowania uczelni wyższych pozwalają nam sięgnąć głębiej w misję uniwersytetu, który spełnia trzy podstawowe i nierozdzielne między sobą zadania: badania, nauczania i formowania[1]. Uniwersytet nie ma być zatem jedynie miejscem do przekazywania wiedzy i kompetencji koniecznych do wykonywania określonego zawodu, który człowiek wykonuje przecież całym sobą integrując swoje emocje, przekonania oraz sumienie. Konieczne jest zatem przedstawianie określonej wiedzy w szerszym kontekście, przy czym zagwarantowana musi być wolność od przymusu tak politycznego, jak i ekonomicznego. Choć modele kształcenia akademickiego nieustannie się zmieniają to zgubne dla wielowiekowej tradycji uniwersyteckiej byłoby myślenie, że obecnie wiedza uniwersytecka służy ekonomii i poza wsparciem gospodarki nie oferuje niczego więcej, ponieważ uniwersytet ma fundamentalne znaczenie dla tradycji i samoświadomości narodu, choć jest instytucją internacjonalną. 

Współczesne nam znaczenie universitas wskazuje, że to nie tylko wspólnota nauczających i nauczanych oraz wspólnota nauk, które przedstawiają w sposób całościowy, a więc uniwersalny poglądy na wszechświat, przyrodę i człowieka, ale też instytucja o zasięgu globalnym. Idea uniwersytetu zakłada więc wieloetniczność, wielokulturowość i wielowyznaniowość jednostek tworzących wspólnotę. Mimo, że w Polsce nie mamy do czynienia z jaskrawymi podziałami społeczności akademickiej to coraz częstsze stają się ataki na wolność akademicką, w której poszukiwanie obiektywnej prawdy w opozycji do fałszu zastępuję się poprzez poszukiwanie i głoszenie idei, które byłyby bezpieczne dla określonych społeczności, a niekoniecznie prawdziwe. W ten sposób formułowanie sądów o rzeczywistości dokonuje się z określonej pozycji ideologicznej, która spycha na bok inne modele postrzegania świata i środowisko akademickie zamykając się na nie zaprzecza idei otwartości, powszechności i niezależności. Ideologizacja badań naukowych niweczy ideał zdobywania wiedzy obiektywnej i prezentowania wielości perspektyw. Warto mieć na uwadze to zagrożenie, które obok komercyjnej funkcji uczelni jest jednym z dwóch najpoważniejszych obecnie niebezpieczeństw dla wolności akademickiej w wielu krajach, nie tylko w Polsce. Próby wyciszenia oraz cenzurowania akademickiej wolności słowa realizowanej w zgodzie z paradygmatem prowadzenia badań naukowych i nauczania antagonizują środowisko akademickie, które ma być forum prezentacji różnorakich przekonań i prawd, z wyłączeniem rzecz jasna tych fałszywych oraz ideologicznych. Polaryzacja i radykalizacja stanowisk często podpierana emocjonalnymi reakcjami obu stron konfliktu utrudnia nawiązanie dialogu, który jest wpisany w życie uniwersyteckie. Z dialogu tego nie można wykluczać wiary, gdyż jak pisze Jan Paweł II „wiara i rozum (Fides et ratio) są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy”. Wiara nie stoi w sprzeczności z rozumem i nauką. Wręcz przeciwnie, perspektywa religijna ubogaca poszukiwanie prawdy i nie jest to ideologiczny wtręt do badań naukowych, ale otwarcie się na szerszą prawdę, a więc także transcendentną, stawianie nauce nowych pytań oraz rozwój nowych badań naukowych[3]. Istotna jest zatem dbałość środowiska akademickiego, aby ze współcześnie prowadzonych dyskusji w ramach akademii nie wykluczać religii i zapewniać tym samym różnorodność światopoglądową na uczelniach. Osobną kwestią jest sposób, w jaki ową wielość punktów widzenia na współczesnych uczelniach wyższych można zapewnić, aby uniwersytet mógł przetrwać i jak latarnia morska z dystansu wobec wezbranych fal oświetlać drogę ku prawdzie, otwartości i niezależności.  

dr Weronika Kudła

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Przypisy:

[1] K. Jaspers (tłum. W. Kunicki), Idea uniwersytetu, Warszawa 2017.

[2] Jan Paweł II, Encyklika Fides et ratio. O relacjach między wiarą a rozumem, Watykan 1998.

[3] Zob. A. M. Vanney, Wolność akademicka w amerykańskim systemie prawnym. Zasady i paradoksy [w:] Wolność słowa. Współczesne wyzwania w perspektywie prawnoporównawczej, G. Blicharz, G., M. Delijewski (red.), Warszawa 2019, s. 33-102.

Zapraszamy do komentowanie tego wpisu na naszym profilu na Facebooku: