Nowy komendant główny Ochotniczych Hufców Pracy podjął decyzję o likwidacji krajowego duszpasterstwa OHP. Krajowy duszpasterz, ks. prał. Jarosław Sroka, został zwolniony z dniem 31 stycznia 2024 roku. Choć obecność kapelanów przy OHP nie posiada wprost umocowania ustawowego jak ma to miejsce w przypadku kapelanów szpitalnych, wojskowych czy więziennych, usunięcie ich z posługi może stanowić bezpośrednie naruszenie standardu wolności religijnej wynikającego z konstytucji i umów międzynarodowych.

Zasada bezstronności władz publicznych

Ustęp 2 art. 25 Konstytucji RP stanowi fundamentalną normę prawną, ustanawiającą zasadę bezstronności władz publicznych w sprawach religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Zasada ta oznacza zakaz ingerencji władz publicznych w sferę życia społecznego ukształtowaną przez wyznawane przez obywateli religie, przyjęte poglądy filozoficzne i światopoglądowe. Konsekwencją tej zasady jest obowiązek władz publicznych do zapewnienia obywatelom swobodnej ekspresji swoich przekonań w przestrzeni publicznej.

Za sprzeczne z zasadą bezstronności należy uznać wszelkie działania władz publicznych, zarówno na etapie stanowienia prawa, jak i jego stosowania, które opierają się na kryterium stosunku obywateli do religii, światopoglądu czy filozofii. Konstytucyjna zasada bezstronności władz publicznych oznacza, że państwo nie powinno angażować się w promowanie ani religii, ani postawy laickiej.   Zakłada tym samym, że władze publiczne nie powinny ani uszczuplać, ani rozszerzać zakresu obecności religii czy ideologii laickiej w państwie. Duszpasterstwo OHP działało w Polsce nieprzerwanie od 33 lat. Jego funkcjonowanie nigdy nie zostało prawnie zakwestionowane w kontekście potencjalnego naruszania wolności religijnej. Warto w tym kontekście podkreślić także, iż zwolnieni ze stosunku pracy kapelanowi zaproponowali dalszą posługę w drodze wolontariatu (zatem bez obciążeń finansowych  dla budżetu państwa), co spotkało się z odmową komendanta OHP.  Likwidację duszpasterstwa OHP można zatem interpretować jako działanie na rzecz laicyzacji, stanowiące naruszenie konstytucyjnej zasady bezstronności władz publicznych.

Prawo do korzystania z pomocy religijnej

Art. 53 ust. 2 Konstytucji RP stanowi, że „wolność religii obejmuje także (…) prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują". Specyfika funkcjonowania OHP (często utrudniony dostęp do tradycyjnych form duszpasterstwa szkolnego) uzasadnia istnienie specjalnego duszpasterstwa w postaci kapelanii. Ponad 30-letnia tradycja obecności kapelanów w OHP świadczy o potrzebie i społecznej akceptacji tej instytucji. Instytucja kapelana posiada wielowiekową tradycję zarówno w Polsce, jak i innych krajach. Posiada także umocowanie w kluczowych traktatach międzynarodowych (m.in. w art. 2 przyjętej w Genewie w dniu 22 sierpnia 1864 roku Konwencji w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych w armiach w polu będących wskazano: „Personel szpitali i ambulansów obejmujący intendenturę, służby zdrowia, administracji i transportu rannych jako też kapelanów korzystać będzie z dobrodziejstw neutralności, o ile będzie spełniał swe funkcje i póki będą ranni wymagający starania i pomocy”). Oczywiście bezsprzeczne umocowanie międzynarodowe jak i na gruncie prawa polskiego posiadają kapelanie wojskowe, przyszpitalne czy więzienne, jednakże jeśli także w kontekście działalności Ochotniczych Hufców Pracy działa ona nieprzerwanie od 33 lat świadczy to o konsensusie społecznym odnośnie do potrzeby ich funkcjonowania.

Model relacji państwo-kościół w Polsce

Na koniec warto także poczynić kilka uwag o charakterze systemowym. W ramach jednego systemu, jakim jest demokracja liberalna, do dziś istnieją w Europie państwa z ustanowionym kościołem państwowym oraz te o ścisłym rozdziale państwa i kościoła – a pomiędzy nimi wiele odcieni możliwych powiązań religii z państwem. W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele prób typizacji wspomnianych modeli. Można przyjąć za Krzysztofem Orzeszyną podział na: państwa z radykalnym rozdziałem państwa i kościoła (np. Francja, Turcja); państwa z przyjaznym rozdziałem i wyraźnym uznaniem pozycji prawnej jednego z kościołów (np. Austria, Niemcy, Szwecja, Belgia); państwa z przyjaznym rozdziałem państwa i kościoła bez wyraźnego uznania pozycji prawnej jednego z kościołów (np. Hiszpania, Polska, Węgry, Włochy); państwa wyznaniowe (np. Cypr, Dania czy Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej). I choć w każdym z wspomnianych państw funkcjonuje standard wolności religijnej, jego zakres bywa zupełnie różny. We Francji, gdzie niezwykle silne są tradycje rewolucji francuskiej, omawiana relacja jest oparta na modelu laicite (tłumaczonego jako laicyzm bądź sekularyzm zamknięty, który zakłada ochronę państwa przed religią, a co za tym idzie całkowite wykluczenie religii poza margines życia publicznego). Z tego względu na przykład zakaz noszenia ubioru religijnego w miejscach publicznych nie stanowi naruszenia standardów ochrony wolności religijnej i jest przyjmowany ze spokojem przez większość społeczeństwa francuskiego. Jednak konsekwencje mariażu różnych tradycji nie muszą prowadzić do wzorców francuskich czy tureckich, czego przykładem mogą być Niemcy. To bez dwóch zdań liberalne, demokratyczne państwo kieruje się zasadą przyjaznej współpracy różnych religii z państwem. W myśl niniejszej zasady możliwe jest umieszczanie krzyży i innych symboli religijnych w klasach szkolnych, jak i zasłanianie twarzy chustą przez nauczycielki wyznania muzułmańskiego, finansowanie szkół religijnych, etc. Jak wspomniano w Polsce obowiązuje model przyjaznego rozdziału państwa i kościoła, w którym instytucja kapelanów jest głęboko zakorzeniona w kulturze prawnej. Nagłe usunięcie kapelanów OHP bez odpowiedniego procesu legislacyjnego i debaty publicznej narusza ten model i stwarza niebezpieczny precedens. Ewentualna próba zmiany tak fundamentalnego elementu powinna mieć charakter ustrojowy, a nie być rezultatem jednoosobowej decyzji organu wykonawczego.

Podsumowując, likwidacja Krajowego Duszpasterstwa OHP bez rzetelnej analizy prawnej i społecznej budzi poważne obawy o respektowanie wolności religijnej. Decyzja ta narusza konstytucyjne prawo do korzystania z pomocy religijnej i stwarza niebezpieczny precedens dyskryminacji osób wierzących. Należy dążyć do wypracowania rozwiązania uwzględniającego potrzeby i prawa wszystkich obywateli, niezależnie od ich światopoglądu.

Zespół LWR