Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Historia duszpasterstwa sięga początków Kościoła Powszechnego i jego misji religijnej i społecznej. Zagadnienie to wiąże się z ideą wolności religijnej w dawnych czasach, która na różne sposoby rozwijała się i fluktuowała na czasów współczesnych. Zakresowo definiowane jest w dwojakim wymiarze, tj. indywidualnym (praw człowieka i jego wolności religijnej) i instytucjonalnym – przez pryzmat relacji Państwo-Kościół (braku przymusu państwowego). Duży wpływ na wolnościowe idee religijne miała reformacja i oświecenie, oraz 20-wieczne koncepcje prawa człowieka, a także rozdział, neutralność i bezstronność państwa i kościoła oraz autonomia i niezależność podmiotów religijnych od państwa. Działalność duszpasterską, zarówno tą ogólną parafialną, jak i wyspecjalizowaną ma prawo organizować i realizować Kościół katolicki i inne kościoły chrześcijańskie oraz związki wyznaniowe niechrześcijańskie na zasadzie równouprawnienia.
Duszpasterstwo, duszpasterstwo specjalne, konkordat, prawo wyznaniowe, prawa człowieka, wolność religijna, wolność sumienia i wyznania, Ordynariat Polowy, Kościół katolicki w Polsce.
Keywords
Pastoral ministry, special pastoral ministry, concordat, religious law, human rights, religious freedom, freedom of conscience and religion, Military Ordinariate, Catholic Church in Poland.
Instytucjonalne stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na konstytucyjnych zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego (art. 25 ust. 3). Zatem prawo do prowadzenia swojej misji duszpasterskiej w Polsce ma każdy ze 191 kościołów i innych związków wyznaniowych prawnie uznanych przez państwo. Nie ma tu znaczenia forma prawnego uznania podmiotu religijnego, tzn. czy jest to kościół mający indywidualną ustawę wyznaniową (15), czy decyzję administracyjną wydaną przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (176). Konstytucyjna zasada równouprawnienia (art. 25 ust. 1) kościołów i innych związków wyznaniowych stoi na straży tych praw. Zatem gwarancje prawne działalności duszpasterskiej posiada Kościół katolicki (wszystkich czterech obrządków), podobnie jak i inne niekatolickie kościoły chrześcijańskie oraz związki wyznaniowe niechrześcijańskie. W praktyce jednak nie wszystkie kościoły i związki wyznaniowe korzystają ze swoich praw w tym zakresie lub też z różną częstotliwością lub zakresem je realizują.
Duszpasterstwo można ujmować jako: część praw człowieka do wolności religijnej; w wymiarze teologicznym, wtedy cele duszpasterskie utożsamiane będą z „odnową wewnętrzną Kościoła”; w ujęciu filozofii chrześcijańskiej; w wymiarze historycznym lub historyczno-prawnym; w wymiarze realizacji zadań z zakresu współczesnej nauki społecznej Kościoła, szczególnie po odnowie Soboru Watykańskiego II (1962-1965) zgodnie z polityką aggiornamento; z punktu widzenia prawa wewnętrznego Kościoła katolickiego (prawa kanonicznego), innych kościołów oraz związków wyznaniowych (prawa kościelnego); i jako wyraz współpracy państwa z kościołami oraz innymi związkami wyznaniowymi w celu realizacji dobra wspólnego i dobra jednostki, itd.
Na gruncie Kościoła katolickiego termin „duszpasterstwo” lub „duszpasterstwo ogólne” (w znaczeniu ogólne, parafialne, diecezjalne) należy odróżnić od „duszpasterstwa specjalnego” (lub „duszpasterstwa wyspecjalizowanego”). To ostatnie pojęcie zwykle rozumiane jest w sensie szerszym i węższym. W sensie szerszym obejmuje wszystkie rodzaje wyspecjalizowanych rodzajów duszpasterstw za wyjątkiem duszpasterstwa ogólnego prowadzonego w ramach działalności duszpasterskiej, tzw. „duszpasterstwo ogólne”, które sprawuje i wykonuje każdy duchowny w ramach typowej misji religijnej. Prowadzi taką działalność np. kapłan diecezjalny, jak i duchowny zakonny. W ramach tak pojętego duszpasterstwa specjalnego będzie się mieściło m.in. duszpasterstwo „specjalne” sensu stricte, a ponadto duszpasterstwo rodzin, stanowe, służby liturgicznej, zawodowe, ekumeniczne i inne. Z kolei w wymiarze wąskim pod pojęciem „duszpasterstwo specjalne” będziemy rozumieć przede wszystkim duszpasterstwo środowiskowe (grup środowiskowych), poza zakresem którego znajdą się duszpasterstwa rodzin, stanowe, służby liturgicznej i wreszcie zawodowe.
Na potrzeby niniejszych badań przyjąłem to pierwsze rozumowanie pojęcia „duszpasterstwo specjalne” i takiego też dokonałem uszeregowania spotykanych w Polsce rodzajów duszpasterstw. Podstawowych informacji dostarczyły mi oficjalne strony internetowe Konferencji Episkopatu Polski, poszczególnych archidiecezji i diecezji katolickich w Polsce (w łącznej ilości 42). Pewnym wzorcem do skatalogowania były informacje zamieszczone na oficjalnej stronie archidiecezji katowickiej.
Dzieje duszpasterskiej aktywności Kościoła katolickiego w Polsce sięgają początków chrystianizacji naszego kraju i były wpisane w ogólną misję szerzenia religii. Początkowo działalność duszpasterska Kościoła miała charakter ogólny i zlewała się z innymi formami uzewnętrzniania kultu. Co najwyżej biskupi delegowali do posługi religijnej w danym środowisku duchownych (prezbiterów diecezjalnych lub braci zakonnych) obeznanych z jego specyfiką i mających predyspozycje do niesienia pomocy religijnej tej konkretnej grupie środowiskowej lub zawodowej. W historii spotykaliśmy duchownych w służbie króla (dworu monarszego) i jego urzędników, biskupów w radzie królewskiej a później w Senacie, na zgromadzeniach stanowych, sejmikowych, konwokacjach, a także w poselstwie (dyplomacji) i wojsku (i wyprawach wojennych), w edukacji i szkolnictwie, w lazaretach, ochronkach i szeroko pojętej opiece medycznej, a także w więzieniach itd. Szczególną rolę pełnił Prymas Polski w czasie bezkrólewia (był interrexem).
Na przestrzeni dziejów ta opieka duszpasterska zaczęła ujawniać formy bardziej wyspecjalizowane środowiskowo i zawodowo oraz przybierać formę stałej opieki (np. duszpasterstwo w cechach rzemieślniczych, bractwach, gildiach kupieckich). W tym celu biskup delegował stałego kapłana do sprawowania tej konkretnej posługi. Z czasem skala potrzeb duszpasterskich była coraz większa, a zatem ilość grup społecznych i zawodowych, które szczyciły się swoim duszpasterzem (kapelanem) zaczęła rosnąć. Nie bez znaczenia jest też inicjatywa samych środowisk lokalnych, które podchodziły do tych spraw honorowo i prestiżowo. I tu dochodzimy do etapu trzeciego, czyli reakcji państwa na tego typu przejawy aktywności religijnej duchownych i Kościoła lub też oczekiwania społeczno-zawodowe w tym zakresie. Realizując konstytucyjną zasadę współdziałania państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi dla dobra jednostki i ogółu, zaczęto myśleć o zawieraniu specjalnych porozumień między władzami poszczególnych kościołów i państwem w celu organizacji i funkcjonowania wyspecjalizowanych form duszpasterstwa. Dobrym przykładem jest tu wojsko, policja, służba celna i służba graniczna itd. Inaczej mówiąc, poza wewnątrzkościelnymi (np. kanonicznymi) sposobami regulacji wchodzą na pewnym etapie rozwoju tego duszpasterstwa także regulacje państwowe lub wspólne (mieszane państwowo-kościelne).
Wyraźnie przyśpieszony rozwój różnych wyspecjalizowanych form ewangelizacyjnych (duszpasterstwa) zauważa się w okresie międzywojennym. Wydarzenia okupacyjne ostatniej wojny, jak i antyreligijny model stosunków państwowo-religijnych w okresie Polski Ludowej spowodowały poważne wyhamowanie działalności ogólnych, jak i wyspecjalizowanych form ewangelizacyjnych. Niemniej daje się zauważyć wyjątkowo wyrażaną zgodę ówczesnych władz państwowych na duszpasterską aktywność np. wśród skazanych i osadzonych w Zakładach Karnych i Aresztach Tymczasowych, szczególnie tych skazywanych na najwyższy wymiar kary. Trzeba zaznaczyć, że w niektórych środowiskach z różną częstotliwością była ona faktycznie tolerowana (szpitale, hospicja, Ochotnicza Straż Pożarna, myśliwi, leśnicy).
Ważnym impulsem dla rozwoju duszpasterstwa w Polsce w nowoczesnej formie i tym samym instytucjonalnego (na gruncie kościelnym i świeckim) oraz oddzielenia się duszpasterstw specjalnych od duszpasterstwa ogólnego były zmiany polityczno-prawne zapoczątkowane w 1989 r. W tym okresie można dostrzec wyraźne etapy rozwojowe duszpasterstwa – od względnej tolerancji w okresie słabnącej pozycji władzy socjalistycznej u schyłku lat 80. poprzez pełną akceptację w latach 90. aż do nawet instytucjonalizacji duszpasterstwa i tworzenia etatów kapelańskich na odpowiednich stanowiskach w organach administracji publicznej, głównie w formacjach umundurowanych. Przy czym sposób organizacji, funkcjonowania (i zatrudnienia) stałych duszpasterzy w poszczególnych zawodach i środowiskach jest mocno zróżnicowany. Niektóre państwowe rozwiązania prawne pro-duszpasterskie pozwalają na maksymalizację współpracy państwa z Kościołem a ich praktyczny wymiar sprowadza się m.in. do zatrudnieniu duchownych w administracji państwowej na etacie kapelana (np. w Wojsku Polskim, w Policji, Służbie Więziennej, Służbie Celnej i Skarbowej, Straży Granicznej itd.) ze wszystkimi pracowniczymi następstwami tego zatrudnienia.
W ponad 30-letniej historii suwerennej Polski daje się zauważyć tendencję do wyraźnego poszerzania specjalnej opieki duszpasterskiej na coraz to nowe zawody i środowiska oraz jej pogłębianie (windowanie na wyższy poziom) w już istniejących. Z moich badań wynika, że w ostatnich 30 latach liczba różnych środowisk i profesji ze zorganizowaną opieką duszpasterstwa katolickiego wzrosła ponad 30-krotnie. Udało się utworzyć np. osobne katolickie dekanaty i parafie w Służbie Celnej i Skarbowej, Straży Granicznej, Policji, a następnie włączono te jednostki do już istniejących struktur Ordynariatu Wojska Polskiego. Przykładowo na 337 zebraniu plenarnym Konferencji Episkopatu Polski w dniu 19 października 2006 r. podjęto uchwałę o włączeniu funkcjonariuszy Policji i Służby Celnej RP do duszpasterstwa wojskowego Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego a Biskup Polowy Wojska Polskiego stał się odpowiedzialnym za opiekę i posługę duszpasterską w Policji i Służbie Celnej na terenie całej Polski.
Niestety nie wszystkie zawody, profesje i grupy społeczne mają w równym stopniu zapewniony dostęp do tej opieki lub nie mają tak rozwiniętego duszpasterstwa (np. cykliści, wędkarze). Zróżnicowanie pod tym względem jest znaczne i nie do ko końca wiadomo dlaczego tak jest. Niektóre duszpasterstwa specjalne czasowo zamrażają swoją aktywność lub są likwidowane.
Minimalistyczne rozwiązania w tej materii polegają na sporadycznych i wybiórczych kontaktach duchownych z zainteresowanym środowiskiem lub grupą społeczną i zawodową (lub ich przedstawicielami) bez jakichś pogłębionych celów duszpasterskich. Są to najczęściej relacje towarzyskie duchownego z przedstawicielami danego środowiska. Z czasem przekształcają się one w bardziej regularne i pogłębione religijnie i duchowo formy relacji. Trudno też mówić w takiej sytuacji o rekompensowaniu duchownemu kosztów dojazdu na takie spotkania. Jego misja ma charakter czysto altruistycznej misji religijnej, opartej w zasadzie na woluntariacie. Z taką formą realizacji misji duszpasterskiej spotkać się można np. w Straży Leśnej, wśród myśliwych, Służbie Parków Narodowych i Krajobrazowych, ochotniczych strażach pożarnych itd.
Niemniej, w niektórych zawodach duszpasterstwo specjalne przybiera różne formy pośrednie, polegające np. na zatrudnianie duchownych na niekapelańskich etatach (lub ich części) w Państwowej Straży Pożarnej lub ich włączaniu w szeregi środowiska jako np. pracownika naukowego w danym środowisku akademickim, nauczyciela religii (katechety) w środowisku uczniów i nauczycieli danej szkoły, a także na jako uczestników-wychowawców kolonii, obozów młodzieżowych, harcerskich, pielgrzymek, ewentualnie członka stowarzyszenia ochotników straży pożarnej itd.
Na współczesny stan duszpasterstwa specjalnego w Polsce wpłynęło kilka czynników zaistniałych po stronie państwowej i kościelnej. Po stronie prawa polskiego za takiego gwaranta można zaliczyć:
1) Polskie ustawodawstwo wyznaniowe. Hierarchicznie najwyższym źródłem prawa jest Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r., która gwarantuje jednostce jak i wspólnotom religijnym szereg praw i wolności o charakterze religijnym i areligijnym. Jednym z ważniejszych gwarancji przewiduje art. 53 ust. 1 („Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii”) i ust. 2 zd. 2 in fine, gdzie napisano, że „Wolność religii obejmuje także prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”. W wymiarze gwarancji instytucjonalnych znaczenie ma też art. 25 ust. 3 („Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego”).
Z kolei konkordat polski z 28 lipca 1993 r. (Dz. U. Nr 51, poz. 318), który wszedł w życie 25 kwietnia 1998 r. gwarantuje katolikom posługę duszpasterską w łącznie ośmiu grupach społeczno-zawodowych, tj. w Wojsku Polskim (art. 16), w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, resocjalizacyjnych oraz opieki zdrowotnej i społecznej, a także w innych zakładach i placówkach tego rodzaju (art. 17). W sposób szczególny zapewnia się również opiekę duszpasterską nad członkami mniejszości narodowych (art. 18). Duszpasterstw w innych grupach środowiskowych i zawodowych niż powyżej wymienionych konkordat polski wprost nie wymienia, chociaż jest ważnym źródłem prawa gwarantującym takowe (por. art. 6 ust. 1, art. 5). Istotne znaczenie intencyjno-gwarancyjne dla duszpasterstwa specjalnego ma także preambuła konkordatu. Niemniej polski konkordat jako gwarant prawej organizacji i funkcjonowania duszpasterstw specjalnych jest niedoskonały i mający luki. Niemniej, coraz częściej na to gwarancyjne źródło prawa powołuje się nie tylko Kościół katolicki i jego wierni, ale także inne kościoły oraz związki wyznaniowe. Traktują go jako źródło pośredniej gwarancji.
Ważnym gwarantem jest też europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności podpisana w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993, Nr 61, poz. 284), która przewiduje, że „Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne” (art. 9 ust. 2).
Spośród ustaw wyznaniowych gwarancje duszpasterstwa (w tym specjalnego) zapewnione są ustawą z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 265 ze zm., art. 19 ust. 2 w zw. z art. 4 ust. 1 pkt. 3) oraz wybrane rodzaje duszpasterstwa w 12 ustawach indywidualnych regulujących prawne położenie kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce uchwalone w latach 1989-1997.
Szczególnie istotne znaczenie ma ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 1347 ze zm.), która poświęca duszpasterstwu wojskowemu cały rozdział 3, pt. „Duszpasterstwo wojskowe i służba wojskowa osób duchownych” (art. 25-29) i kolejne trzy jednostki redakcyjne (artykułowe) duszpasterstwom w innych jeszcze środowiskach, tj.: osobom tymczasowo aresztowanym (art. 32 ust. 1 i 2), „Nieletnim przebywającym w okręgowych ośrodkach wychowawczych, zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich” (art. 32 ust. 3), Dzieciom i młodzieży przebywającym w zakładach wychowawczych i opiekuńczych, jak również w sanatoriach, prewentoriach i szpitalach (art. 30 ust. 1), a także „Osobom przebywającym w zakładach leczniczych oraz zamkniętych zakładach pomocy społecznej zapewnia się prawo wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych” (art. 31 ust. 1).
2) Polskie ustawodawstwo dotyczące poszczególnych grup zawodowych (lub środowiskowych). Należy zauważyć, że znakomita większość tych ustaw weszła w życie po zmianach ustrojowych w 1989 r., a niektóre z tych zawodów jest nowe, niemające bezpośredniego wzorca w poprzednim ustroju lub okresie międzywojennym. W każdym razie wszystkie te akty prawne w swojej treści nie zawierają zakazów zatrudniania osób wierzących i praktykujących, a kryterium wyznaniowości lub awyznaniowości nie może być w tym przypadku decydującym o zatrudnieniu, awansie zawodowym lub ustaniu zatrudnienia. Szczególny charakter będzie miał zawód oparty na tzw. etosie (np. katecheta). Istnieje także prawny zakaz dyskryminacji bezpośredniej lub pośredniej wobec pracownika z powodu jego przekonań religijnych lub areligijności. Ponadto, prawo polskie co do zasady nie zawiera norm prawnych zabraniających osobom duchownym (kapelanom) swobodnej działalności duszpasterskiej w poszczególnych środowiskach zawodowych (lub społecznych), jednakże pod warunkiem, że nie uniemożliwia to lub nie zakłóca prawidłowego wypełniania obowiązków służbowych (zawodowych). Nawet niektóre z tych ustaw albo akty wykonawcze do nich gwarantują wprost opiekę duszpasterską w danym środowisku zawodowym lub społecznym. Przykładowo ustawa z dnia 16 listopada 2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 615 ze zm., art. 10: „Działalność duszpasterska w KAS jest prowadzona na podstawie porozumienia Szefa Krajowej Administracji Skarbowej z przedstawicielami kościoła lub związku wyznaniowego”).
3) Pojawiła się praktyka zawierania umów (porozumień) pomiędzy polskimi organami administracji rządowej a władzami poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych o organizacji i funkcjonowaniu konkretnego duszpasterstwa w danym zawodzie (środowisku). Przesłanką ustawową zawierania takich umów ma być troska o zachowania pokoju, kształtowania warunków rozwoju kraju oraz zwalczanie patologii społecznych (m. in. korupcji i innych form przestępczości) lub chęć wspierania pracownika w prawidłowym wykonywaniu powierzonych mu obowiązków zawodowych. Podstawą prawną dla tego typu umów są m.in. przepisy ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (art. 16 ust. 1 i art. 16a ust. 1 dodany z mocą od dnia 30 maja 1998 r.). Stronami takiego porozumienia mogą być wszystkie 191 kościołów i innych związków wyznaniowych uznanych przez władze polskie na podstawie przepisów prawa wyznaniowego bez względu na sposób ich uznania. Przykładowo, w dniu 10 marca 1995 r. zawarto porozumienie Nr 3 pomiędzy Komendantem Głównym Straży Granicznej i Biskupem Polowym Wojska Polskiego co do organizacji takiego duszpasterstwa w Straży Granicznej i zupełnie nowe porozumienie z dnia 28 lutego 2023 r. W tym kształcie przetrwało ponad 12 lat, do czasu jego zmiany w dniu 2 maja 2007 r. Zresztą w tym samym roku zawarto całkiem nowe porozumienia o organizacji duszpasterstwa katolickiego w Policji (19 października) i Służbie Celnej i Skarbowej (31 października).
Praktyka zawierania takich porozumień nie zawęża się tylko do konfesji katolickiej ale ma miejsce w relacjach z innymi wspólnotami religijnymi. Przykładowo w dniu 19 września 2010 r. zawarto w Białymstoku porozumienie pomiędzy Ministrem Finansów a Delegatem Świętego Soboru Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w sprawie organizacji i funkcjonowania prawosławnego duszpasterstwa w Służbie Celnej. Z kolei Św. Sobór Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Warszawie w dniu 7 listopada 2011 r. powołał Duszpasterstwo Służb Mundurowych pod kierownictwem bp. Jerzego Biskupa Wojskowego.
4) Przy organizacji duszpasterstwa specjalnego w poszczególnych zawodach (i środowiskach) przyjęła się także praktyka powoływania na podstawy bardziej ogólne, tj. na: „przyjęte standardy we współczesnych państwach demokratycznych”, „wzgląd na dobro duchowe i religijne oraz należyty profesjonalizm w służbie” funkcjonariuszy i pracowników w odpowiednim środowisku zawodowym. Nie bez znaczenia pozostaje też powoływanie się na prawa człowieka, czy też standardy i akty prawa międzynarodowego i unijnego.
5) Prawo statutowe.
5a) Statutu kościołów i innych związków wyznaniowych. W Polsce mamy 176 kościołów i innych związków wyznaniowych, które zostały prawnie uznane przez władze państwowe (Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji) w formie decyzji administracyjnej, po czym nastąpił ich wpis do Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych. Warunkiem koniecznym wydania takiej decyzji pozytywnej jest przedstawienie przez przedstawiciela zakładanego podmiotu religijnego Statutu. Analiza prawa statutowego prowadzi do wniosku, że każdy zakładany kościół i inny związek wyznaniowy przewiduje formę aktywności religijnej w formie działalności duszpasterskiej. Niektóre z nich wymieniają grupy zawodowe i środowiskowe w których zamierzają taką aktywność prowadzić.
5b) Statutu różnych stowarzyszeń społecznych, środowiskowych i innych. Każde stowarzyszenie rejestrowe posiada swój statut. Od lat obserwuje się zjawisko redagowania takich statutów, gdzie wprost w ich treści przewiduje się aktywność duszpasterską w danym środowisku i możliwość oddolnych (środowiskowych) inicjatyw i starań u władz kościelnych o powołanie duszpasterzy i roztoczenie nad tym środowiskiem stałej opieki duszpasterskiej. Przykładem jest poprzedni (2005) jak i obecny (2019) statut Polskiego Związku Łowieckiego z 16 II 2019 r. (Rozdział II: Prawa członków). Ze Statutu dowiadujemy się, że „Właściwe organy Zrzeszenia i kół łowieckich realizując wolę swych członków mogą zwracać się z prośbą do właściwych kościołów lub związków wyznaniowych o powołanie duszpasterzy środowisk myśliwych” (§ 6 ust. 3). Przykładów takich jest dużo więcej.
Należy zauważyć, że nie udałoby się zorganizować i funkcjonować duszpasterstwom specjalnym bez dość istotnej zmiany przepisów wewnątrzkościelnych (kanonicznych), polityki kościelnej i mentalnej oraz nauczania społecznego Kościoła katolickiego, jaka zaszła w drugiej połowie wieku 20 i na początku 21. Zmiany i oczekiwania zaszły także po stronie wiernych katolickich. Współcześnie sprawą wręcz prestiżową dla poszczególnych środowisk katolickich (chrześcijańskich) wiernych, grup zawodów lub społeczności albo towarzystw stało się posiadanie własnej wyspecjalizowanej opieki duszpasterskiej (odpowiedniego kapelana, duszpasterza) odpowiednio wyszkolonej, obeznanej i dostosowanej do specyficznych jego potrzeb.
Na rozwój tego typu działalności duszpasterskiej w Kościele Katolickim wpływ miały:
1) Przyjęcie przez uczestników Soboru Watykańskiego II (1962-1965) polityki aggiornamento (pol. „uwspółcześniania”) i innych postanowień. Proces wdrażanie w życie szeregu dokumentów połączony jest jednak długi. Wiąże się to m.in. z wydawaniem przez Stolicę Apostolską dokumentów o charakterze normatywno-duszpasterskim mającymi na celu zapewnienie duszpasterskiej opieki nad tymi wiernymi, którzy z przyczyn zawodowych nie są w stanie korzystać z powszechnej dotychczas, normalnej (parafialnej) opieki pasterskiej. Ważnym impulsem dla rozwoju duszpasterstwa specjalnego była niewątpliwie konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, pt. Gaudium et spes (pol. „Radość i Nadzieja”) ogłoszona przez papieża Pawła VI 7 XII 1965 r. i dekret soborowy tego samego papieża i z tej samej daty, pt. Presbyterorum ordinis nr 10 („O posłudze i życiu kapłanów”; tekst polski dekretu, [w:] Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, Pallottinum 1967).
2) Nowy Kodeks Prawa Kanonicznego z 25 I 1983 r. Podstaw w prawie kanonicznym dla działalności duszpasterstwa specjalnego w poszczególnych zawodach (i środowiskach) należy dopatrywać się m.in. w kan. 516 § 2 i kan. 564. Pierwszy z powołanych kanonów przewiduje, że „Tam, gdzie jakieś wspólnoty wiernych nie mogą być erygowane, jako parafie lub parafie tymczasowe, biskup diecezjalny powinien w inny sposób zapewnić im pasterską opiekę”. W praktyce władze archidiecezjalne i diecezjalne Kościoła katolickiego (arcybiskupi i biskupi ordynariusze) w oparciu o te kanony powołują stałych (lub czasowych) duszpasterzy (kapelanów) dla poszczególnych grup zawodów (i środowisk). Kapelani ci z reguły nie mogą wykonywać zadań o charakterze jurysdykcyjnym (sądowo-kościelnym lub administracyjno-kościelnym), lecz koordynują pracę władz kościelnych na danym terenie i w środowisku, czyli Konferencji Episkopatu Polski (duszpasterze, kapelani krajowi) – jeżeli chodzi o zasięg ogólnopolski, albo w imieniu biskupów na terenie ich diecezji (duszpasterze, kapelani archidiecezjalni, diecezjalni). Czasami biskup powołuje kilku kapelanów, przydzielając im odpowiedni zakres praw i obowiązków na administrowanym przez siebie terenie.
Rolę środowiskową takich kapelanów określa kan. 564 w myśl, którego „Kapelanem jest kapłan, któremu powierza się przynajmniej częściowo stałą troskę pasterską o jakąś wspólnotę lub specjalny zespół wiernych, wykonywaną zgodnie z postanowieniami prawa powszechnego lub partykularnego”. Kapelani mogą działać w pojedynkę, albo wespół z innymi kapelanami i osobami świeckimi, jeżeli istnieje taka potrzeba. Z drugiej strony ci duszpasterze są kościelnymi reprezentantami środowiska wobec Konferencji Episkopatu Polski lub biskupa miejsca, a także wobec odpowiednich władz państwowych lub innych szczebla centralnego lub lokalnego (np. samorządowych). Czasami pełnią także rolę koordynatora w kontaktach z władzami lub przedstawicielami innych kościołów i związków wyznaniowych w kraju lub za granicą.
3) Dla rozwoju i znaczenia duszpasterstw specjalnych nie można pominąć indywidualnej polityki duszpasterskiej prowadzonej przez poszczególnych papieży w ostatnim półwieczu: Pawła VI (1963-1978), Jana Pawła II (1978-2005) i kolejno Benedykta XVI (2005-2013) oraz obecnie Franciszka (od 2013). Istotnym impulsem dla tej formy aktywności duszpasterskiej była encyklika Humanae vitae („O zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania życia ludzkiego”) Pawła VI z 1968 r. i Evangelium vitae („O wartości i nienaruszalności życia ludzkiego”) Jana Pawła II z 1995 r. Nie można pomijać także Katechizmu Kościoła Katolickiego wydanego w 1992 r. (nr 1560: „Każdy biskup jako wikariusz Chrystusa pełni misję pasterską w powierzonym sobie Kościele partykularnym […])”., a dla obszaru Kościoła polskiego bulli Jana Pawła II, pt. „Totus Tuus Poloniae Populus” z 25 III 1992 r.
Zaś w środowiskach zawodowych i formacjach mundurowych i umundurowanych, które podlegają lub współpracują z Ordynariatem Polowym Wojska Polskiego podstaw dla działalności duszpasterzy (kapelanów) można szukać także w innych przepisach kościelnych, np. w Konstytucji Apostolskiej Jana Pawła II „Spirituali militum curae” z 21 IV 1986 r. („Acta Apostolicae Sedis”, nr 78/1986, s. 481-486). Ordynariat Polowy WP został reaktywowany dekretem Kongregacji ds. Biskupów z dnia 21 I 1991 r. i nawiązuje do tradycji przedrozbiorowej oraz międzywojennej[1]. Obecnie strukturalnie dzieli się na 10 dekanatów[2], przy czym w 8 działa na zasadzie duszpasterstwa wojskowego (Wojsk Lądowych, Sił Powietrznych, Marynarki Wojennej, Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych, Wojsk Specjalnych, Żandarmerii Wojskowej, Duszpasterstwa Wojskowego Kościoła Greckokatolickiego, i Dekanat Wojsk Obrony Terytorialnej), zaś 2 jako duszpasterstwa podległe MSWiA (dekanaty: Straży Granicznej i Służby Ochrony Państwa). Osobne struktury organizacyjne ma Prawosławny Ordynariat Wojska Polskiego (reaktywowany w 1994 r.) i Ewangelickie Duszpasterstwo Wojskowe (reaktywowane w 1995 r.).[3] W okresie międzywojennym posługę duszpasterską (kapelańską) pełnił także Naczelny Rabin WP dla żołnierzy religii mojżeszowej i mułła (jako kapelan lotny) dla żołnierzy religii muzułmańskiej.
Przepisy podlegają unowocześnieniu, dostosowaniu do potrzeb chwili. Obecny, kolejny już statut Ordynariatu Polowego w Polsce został przyjęty 5 VIII 2021 r. Zaś ustawa z 11 III 2022 r. o obronie Ojczyzny (t.j. z Dz.U. z 2022 r., poz. 2305 ze zm.) zna już pojęcie „czynności duszpasterskich (art. 78 ust. 1), „kapelana” (art. 253, art. 538), i nakazuje uwzględniać wyznanie religijne żołnierza i innych osób.
W Polsce nie ma szczególnych przeszkód prawnych i faktycznych, żeby kościoły i inne związki wyznaniowe nie mogły wypełniać swoich funkcji duszpasterskich wobec osób wykonujących określone zawody, pełniący określone role społeczne i funkcje rodzinne, liturgiczne, stanowe, środowiskowe i inne. Nie ma też przeszkód po stronie wiernych i ich rodzin by z tych możliwości nie korzystać.
W ostatnich latach katolickie duszpasterstwo specjalne w Polsce bujnie się rozwija i obecnie (stan na 1 lipca 2023 r.) obejmuje już ponad 220 różnego rodzaju grup społecznych, środowiskowych i zawodowych. Zasięg terytorialny opieki duszpasterskiej nad poszczególnymi grupami jest różny, jedne zawężają swoją aktywność do poszczególnych diecezji lub archidiecezji a inne swoim zasięgiem obejmują cały kraj.
Zatem specjalne duszpasterstwo w Polsce obejmuje: Rodziny, Stanowe i Służby Liturgicznej (liczące po kilkanaście rodzajów grup), a także Zawodowe (liczące ponad 60 zawodów), oraz najbardziej liczne Grup społecznych i środowiskowych (liczące ponad 120 różnych środowisk). Podany katalog nie jest wyczerpujący i należy się spodziewać w przyszłości kolejnych grup społecznych i zawodowych, które uzyskają specjalistyczne opiekę duszpasterską. Wydaje się, że ambicją każdego szanującego się zawodu lub grupy społecznej jest posiadanie swojego stałego duszpasterza specjalnego.
Przykłady katolickiego duszpasterstwa specjalnego działającego w gronie ponad 220 różnych środowisk stanowych, zawodowych i społecznych (według danych ze strony internetowej: Konferencji Episkopatu Polski oraz poszczególnych archidiecezji i diecezji w Polsce):
1) Duszpasterstwa Stanowe: Do spraw Formacji Stanu Dziewic; Do spraw Formacji Wdów; Dzieci; Dzieci i Młodzieży; Formacji Osób Konsekrowanych; Kapłanów; Kobiet; Księży Emerytów i Chorych; Małżeństw; Małżeństw i Rodzin; Mężczyzn; Młodzieży; Młodzieży Akademickiej; Osób Żyjących w Stanie Wolnym (ew. Osób Stanu Wolnego – Grupa „33”); Osób Żyjących w Związkach Niesakramentalnych (ew. Związków Niesakramentalnych); Powołań (w tym regionalne, ew. Powołaniowe lub Powołań Duchownych albo Powołań i Stowarzyszenia Wspierania Powołań; Diecezjalne Dzieło Powołań); Rodzin.
2) Duszpasterstwa Służby liturgicznej:
Akcji Katolickiej; Apostolstwa Modlitwy za Kapłanów Margaretka (ew. Apostolatu Margaretka; Apostolatu Modlitwy za Kapłanów – Margaretki); Biblijne (ew. Dzieła Biblijnego); Czcicieli Bożego Miłosierdzia; Diecezjalne grup samopomocowych AA. Al.-Anon i Al.-Ateen; Domowego Kościoła; Ds. Nowej Ewangelizacji; Dzieł Charytatywnych; Eucharystycznego Ruchu Młodych; Grup Modlitewnych Odnowy w Duchu Świętym; Grup Modlitewnych Ojca Pio; Human Life International-Obrona Życia; Katolickiego Stowarzyszenia Civitas Christiana; Klubów Inteligencji Katolickiej; Kościoła Domowego (Oaza Rodzin); Kół Żywego Różańca (Róż Różańcowych); Maryjne (Legion Maryi), ew. Dziewczęcej Służby Maryi); Ministrantów; Misji; Misyjne Młodzieży; Muzyków Kościelnych; Nadzwyczajnych Szafarzy Komunii Świętej; Neokatechumenatu; Odnowy w Duchu Świętym i Grup Charyzmatycznych (ew. Odnowy w Duchu Świętym); Organistów; Papieskich Dzieł Misyjnych; Pomocników Maryi Matki Kościoła; Róż Różańcowych; Ruchu Młodych; Ruchów Kościelnych; Ruchu Apostolstwa Młodzieży; Ruchu Pielgrzymkowego do Miejsc Świętych; Ruchu Światło-Życie; Służb Liturgicznych (ew. Służby Liturgicznej lub Liturgicznej Służba Ołtarza lub Liturgicznej Służby Ołtarza – Ministrantów, Lektorów i Ceremoniarzy albo Liturgicznej Służby Ołtarza Diecezji Rzeszowskiej); Służby Ołtarza (Ministranci i Lektorzy); Straży Honorowej Najświętszego Serca Pana Jezusa; Szafarzy Nadzwyczajnych Komunii Świętej; Szkoły Życia Chrześcijańskiego i Ewangelizacji Świętej Maryi z Nazaretu i Matki Kościoła; Tradycji Katolickiej.
3) Duszpasterstwa Zawodowe (pod którym należy rozumieć duszpasterstwo grup zawodowych, ew. zawodowo-środowiskowych, korporacyjnych i samorządu gospodarczego oraz zawodowego): Akademickie (lub Ludzi Nauki albo Pracowników Naukowych); Bankowców (ew. Pracowników Banku); Bibliotekarzy; Celników (ew. Pracowników Służby Celnej; Służb Celnych i Skarbowych; Pracowników Służb Celnych, Finansowych, Podatkowych i Skarbowych); Dziennikarzy (ew. i Pracowników Mass Mediów); Elektryków, Energetyków i Elektroników; Energetyków (ew. Pracowników Energetyki); Farmaceutów; Fotografów i Kamerzystów; Fryzjerów; Górników; Hutników; Izby Administracji Skarbowej; Izby Lekarsko-Weterynaryjnej; Katechetów; Kierowców; Kolejarzy (ew. Pracowników Kolei); Kupców; Leśników (ew. Leśników i Myśliwych); Ludzi Mediów (Pracowników Mediów; Pracowników Radia i Telewizji oraz Środków Społecznego Przekazu; Pracowników Środków Masowego Przekazu; Środków Masowego Przekazu; Środków Społecznego Przekazu); Ludzi Morza; Ludzi Nauki i Kultury; Ludzi Pracy (ew. Mężczyzn oraz Ludzi Pracy); Ludzi Pracy i Rzemieślników; Ludzi Teatru; Meliorantów i Hydrotechników; Nauczycieli (ew. Nauczycieli i Wychowawców); Niezależnego Forum Prywatnego Biznesu; Ochotniczych Hufców Pracy; Parlamentarzystów i Samorządowców; Pielęgniarek i Położnych; Policji (ew. Policjantów; Pracowników Policji; Policjantów Diecezji Rzeszowskiej; Policji w Katowicach); Pracodawców i Ludzi Biznesu; Pracowników Administracji Rządowej i Samorządowej; Pracowników Gospodarki Leśnej, Wodnej i Parków Narodowych; Pracowników i Ich Rodzin; Pracowników Kancelarii Parafialnych (ew. Pracowników Kościelnych; Świeckich Pracowników Kościelnych); Pracowników Komunalnych i Ochrony Środowiska; Pracowników Ochrony Środowiska, Wodociągów i Kanalizacji; Pracowników Portu Lotniczego Rzeszów-Jasionka (ew. w Gdańsku); Pracowników Służby Zdrowia; Pracowników Środków Społecznego Przekazu (ew. Pracowników Radia i Telewizji); Pracowników Wodociągów i Kanalizacji, Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska; Prawników; Przedsiębiorców; Przedsiębiorców i Pracodawców; Przewodników i Ratowników Górskich; Przewodników PTTK (ew. Przewodników Turystycznych); Ratownictwa Medycznego (ew. Służb Ratownictwa Medycznego); Ratowników Beskidzkiej Grupy GOPR (diecezja bielsko-żywiecka); Pszczelarzy (ew. Rejonowe Koła Pszczelarzy w Nidzicy); Robotników; Rolników; Rolników i Sadowników; Rzemieślników i Strażaków; Rzemieślników; Rzemieślników i Przedsiębiorców; Samorządowców (ew. Środowisk Samorządu Terytorialnego); Samorządowców i Parlamentarzystów; Służb Ratownictwa Medycznego; Służb Ratowniczych; Służby Zdrowia; Służby Zdrowia, Osób Chorych i Osób z Niepełnosprawnościami; Służby Zdrowia i Farmaceutów; Pracowników Służby Zdrowia; Sportowców; Strażaków (ew. Straży Pożarnej; Straży Pożarnych; Państwowej i Ochotniczej Straży Pożarnej; Komendy Wojewódzkiej Straży Pożarnej w Olsztynie; Gminnej Ochotniczej Straży Pożarnej w Świątkach); Straży Miejskiej; Syndyków i Likwidatorów; Środowisk Akademickich i Twórczych; Środowisk Gospodarczych; Środowisk Ochrony i Służby Zdrowia; Środowisk Twórczych; Świeckich Pracowników Kościelnych; Twórców Kultury; Twórców Sztuki; Więzienne (ew. Więziennictwa; Więźniów; Więźniów i Pracowników Więziennictwa; Zakładów Karnych); Wodnego Pogotowia Ratunkowego; Wojewódzkiej Administracji Rządowej; Wojskowe (Ordynariat Wojskowy); Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
4) Duszpasterstwa specjalne grup społecznych, środowiskowych, stowarzyszeń i inne:
Akcji Katolickiej; Amazonek; Apostolstwa (ew. Apostolat Margaretka; Apostolska Unia Kapłańska; Zjednoczone Apostolstwa Katolickie); Beskidzkich Olimpijczyków; Bractwa Kurkowego; Bractwo Świętego Józefa Diecezji Toruńskiej; Bractw i Stowarzyszeń Kościelnych: „Civitas Christiana”; „Dni Papieskich”; Charytatywne (Charytatywne Diecezji Rzeszowskiej); Chorych (ew. Chorych i z Niepełnosprawnością; Chorych, Niepełnosprawnych i Uzależnionych; Apostolstwa Chorych; Chorych na Cukrzycę; Chorych kapłanów; Chorych i Służby Zdrowia; Chorych i Niepełnosprawnych; Chorych i Osób Niepełnosprawnych; Osób Chorych i Niepełnosprawnych); Do Spraw Ekumenicznych; Do Spraw Kultury Zdrowotnej i Sportu; Do Spraw Ochrony Dzieci i Młodzieży; Do Spraw Pielgrzymek i Turystów; Do spraw pomocy duchowej ofiarom wykorzystywania seksualnego i ich rodzinom; Do Spraw Sanktuariów (ew. Do Spraw Sanktuariów Maryjnych); Domowego Kościoła; Ds. Ruchów, Organizacji i Stowarzyszeń Katolickich; Ekip Notre-Dame; Ekumeniczne (ew. Do Spraw Ekumenizmu); Emerytów i rencistów; Emigrantów; Esperantystów; Eucharystycznego Ruchu Młodych; Filatelistów; Głuchoniemych; Głuchoniemych i Niewidomych; Głuchych i Słabosłyszących (ew. Inwalidów Słuchu); Grup Modlitewnych Odnowy w Duchu Świętym; Grup Modlitwy św. Ojca Pio; Harcerzy; Harcerzy ZHP; Harcerzy ZHR; Młodzieży Harcerskiej (ew. Harcerek i Harcerzy; Harcerzy Diecezji Bielsko-Żywieckiej; Środowisk Harcerskich; Warmińsko-Mazurskiej Wojewódzkiej Komendy OHP; Chorągwi Warmińsko-Mazurskiej ZHP im. Grunwaldu); Hodowców Gołębi Pocztowych; Honorowych Dawców Krwi (ew. Krwiodawców); Hospicyjne; Zespołu Hospicyjnego Zakładu Paliatywnej Opieki i Rehabilitacji w Gnieźnie; Inteligencji i Środowisk Twórczych; Inteligencji; Jednostek Strzeleckich (ew. Jednostki Strzeleckiej 1028 Gietrzwałd; Jednostki Strzeleckiej Stowarzyszenia „Strzelcy Rzeczypospolitej” im. „6. Brygady Wileńskiej” w Lidzbarku Warmińskim); Katolickich Ruchów, Wspólnot i Stowarzyszeń; Katolickiego Stowarzyszenia Ewangelizacyjnego „Posłanie”; Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży (ew. w Archidiecezji Warmińskiej); Kombatantów, Więźniów Politycznych i Organizacji Niepodległościowych); Kombatantów; Kościelnej Służby Mężczyzn Semper Fidelis; Kół Żywego Różańca (ew. Żywego Różańca; Stowarzyszenie Żywego Różańca); Kultury Fizycznej i Sportu; Kultury Zdrowia i Sportu; Ludzi Uzależnionych; Małżeństw Bezdzietnych, Małżeństw i Rodzin; Migracji, Turystyki i Pielgrzymek; Misji (ew. Misyjne; Misji i Papieskich Dzieł Misyjnych; Papieskich Dzieł Misyjnych; Misyjne i Żywego Różańca); Młodzieży; Młodzieży Akademickiej; Młodzieży Diecezji Toruńskiej „KOTWICA”; Młodzieży „Ławka”; Motocyklistów; Muzyczne; Myśliwych (ew. Związku Łowieckiego); Myśliwych i Leśników; Myśliwych i Pszczelarzy; Niepełnosprawnych (ew. Niepełnosprawnych Ruchowo; Niepełnosprawnych i Warsztatów Terapii Zajęciowej Caritas; Osób Niepełnosprawnych); Niewidomych (ew. Osób Niewidomych; Niewidomych i Niedowidzących; Niewidomych i Słabowidzących); Nowej Ewangelizacji; Ochotniczych Straży Pożarnych; Odnowy w Duchu Świętym; Okręgu Podkarpackiej Związku Piłsudczyków; Osób Dorosłych; Osób i Rodzin Zagrożonych Działalnością Sekt; Osób Niesłyszących (ew. Niesłyszących i Niedosłyszących; Niesłyszących); Osób Niedostosowanych Społecznie; Niewidomych; Osób Przebywających w Więzieniach, Zakładach Poprawczych i Oddziałach Zamkniętych; Osób Starszych (ew. Osób w Podeszłym Wieku; Osób Starszych i Samotnych); Osób Uzależnionych; Papieskie Dzieła Misyjne; Pielgrzymów (ew. Pielgrzymkowe; Pielgrzymkowe i Turystyczne; Pieszych Pielgrzymek na Jasną Górę; Pielgrzymki Rzeszowskiej; Ruchu Pielgrzymkowego Do Miejsc Świętych; Elbląska Pielgrzymka Piesza; Pielgrzymek Krajowych; Pielgrzymek Pieszych; Pielgrzymek Zagranicznych); Placówek Opiekuńczo-Wychowawczych; Polonii (Byłej Polonii Gdańskiej); Pomocy Kościołowi w Potrzebie; Projektu „Światło w Familioku”; Przyjaciół Wyższego Seminarium Duchownego w Sandomierzu; Rada Ruchów i Stowarzyszeń Diecezji Toruńskiej; Rodziców Za Dzieci; Rodzin Dzieci Utraconych (ew. Rodziców po Stracie Dziecka); Rodzin Wielodzietnych albo Licznych; Rodzina Szkół im. Jana Pawła II; Rodziny Radia Maryja; Róż Różańcowych (ew. Róż Żywego Różańca); Ruch „Światło - Życie” - Oaza Młodzieżowa; Ruch Czystych Serc; Ruch Rodzin Nazaretańskich; Ruchów Kościelnych; Ruchu Światło Życie (ew. Ruch „Światło - Życie” - Domowy Kościół; Eucharystycznego Ruchu Młodych); Rycerstwa Niepokalanej; Sanktuariów Diecezjalnych; Sekretariatu Górnictwa i Energetyki NSZZ „Solidarność”, Społecznych Ruchów i Organizacji Ekologicznych; Soborowej Odnowy Parafii; Sportu; Sportowców; Stowarzyszeń, Ruchów i Wspólnot Modlitewnych: Diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej; Droga Neokatechumenalna; „Dzieło Biblijne im. Jana Pawła II”; Gdańskiej Szkoły Nowej Ewangelizacji Jezus Żyje; Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży; Katolickiego Stowarzyszenia Apostolskie w Służbie Nowej Ewangelizacji „Wspólnota Pieśń Nowa”; Klubu Inteligencji Katolickiej; Kobiet po Mastektomii „Amazonki” w Bielsku-Białej; Modlitwy „Margaretki”; Odnowa w Duchu Świętym; Opus Angelorum; Pomocy Osobom Wychodzącym na Wolność Emaus; Rodzin Katolickich; Ruchu Apostolstwa Świeckiego „Legion Maryi”; Ruchu Światło-Życie; Sybiraków; Sybiraków i Dawnych Mieszkańców Ziem Wschodnich; Szarych Szeregów; Szkoła Nowej Ewangelizacji Diecezji Toruńskiej Świętego Jana, Umiłowanego Ucznia; Śląskich Bożogrobców; Śląskiego Związku Chórów i Orkiestr; Środowisk Jeździeckich; Środowisko Tradycji Łacińskiej; Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej; „Światowych Dni Młodzieży” w Krakowie; Stowarzyszenia „Święci z sąsiedztwa” im. Ani Bicz; Towarzystwa Miłośników Wołynia i Polesia w Olsztynie; Towarzystwa Miłośników Ziemi Żywieckiej; Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo – Wschodnich. Oddział w Rzeszowie; Towarzystwo Przyjaciół KUL; Towarzystwo Św. Wojciecha; Tradycji Katolickiej; Tradycji Łacińskiej; Trzeźwości (ew. Trzeźwości i AA; Trzeźwości i Osób Uzależnionych; Trzeźwości i Ruchów Trzeźwościowych; Trzeźwości Diecezji Rzeszowskiej; Apostolstwa Trzeźwości; Ds. Apostolstwa Trzeźwości i Osób Uzależnionych); Turystów (ew. Turystyczne; Wczasowo-Turystyczne); Wiernych Tradycji Łacińskiej (Diecezji Legnickiej; Diecezji Sosnowickiej; w Diecezji Świdnickiej); Wspólnot Krwi Chrystusa; Wspólnot Modlitwy Kontemplacyjnej „Maranata”; Wspólnot Różańcowych; Wspólnot, Ruchów Kościelnych i Stowarzyszeń Katolickich; Wspólnoty Niepokalani Nadzieją Olsztyn; Wspólnoty Trudnych Małżeństw „Sychar”; Zakonu Rycerzy Kolumba; Zdrowia i Sportu; Ziemian; Związków i Stowarzyszeń Paramilitarnych oraz Rekonstrukcji Historycznej; Związku Górnośląskiego; Związku Inwalidów Wojennych; Związku Podhalan na terenie Diecezji Bielsko-Żywieckiej; Związku Polskich Kawalerów Maltańskich; Związku Strzeleckiego „Strzelec”; Związku Żołnierzy Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych; Żeglarzy i Ratowników Wodnych Rejonu Rybnika; Żeglugi Śródlądowej.
5) Duszpasterstwa Mniejszości Narodowych i Etnicznych: Kaszubów; Mniejszości Niemieckiej w Katowicach; Mniejszości Romskiej; Ormian; Katolików języków obcych (angielskiego; francuskiego; hiszpańskiego; niemieckiego).
Większość duszpasterstw ma struktury lokalne, jednoszczeblowe, zawężone do jednej lub kilku diecezji a inne są na tyle liczne, że mają także swojego duszpasterza-koordynatora na szczeblu krajowym (ogólnopolskim). Na szczeblu diecezjalnym kieruje tym biskup-ordynariusz, najczęściej przez swojego stałego duszpasterza (wyspecjalizowanego), chociaż nie zawsze tak jest. Z kolei na szczeblu krajowym, tacy kierownicy przybierają różna tytulaturę i zakres obowiązków. Najczęściej są to tzw. „Duszpasterze Krajowi” i jest ich obecnie 39 (Apostolstwa Chorych, Esperantystów Katolickich, Niesłyszących, Honorowych Dawców Krwi, Hospicjów, Inteligencji Technicznej, Katolickiego Stowarzyszenia Energetyków „Nazaret”, Kierowców, Kolejarzy, Lekarzy i Personelu Weterynarii, Muzyków Kościelnych, Niepełnosprawnych Sportowców, Niewidomych, Ochotniczych Hufców Pracy, Ogrodników, Parlamentarzystów, Powołań, Pracowników Elektryki, Elektroniki i Energetyki, Pracowników Opieki Społecznej, Pracowników Wodociągów i Kanalizacji oraz Ochrony Środowiska, Prawników, Romów, Ruchu Pomocników Matki Kościoła, Ruchu Solidarności z Ubogimi Trzeciego Świata „Maitri”, Rycerzy Jana Pawła II, Rzemiosła Polskiego, Służby Liturgicznej, Służby Zdrowia, Sportowców, Stowarzyszenia Harcerstwa Katolickiego „Zawisza” Federacja Skautingu Europejskiego, Strażaków, Sybiraków, Środowisk Twórczych, Turystów, Więziennictwa, Wspólnoty Trudnych Małżeństw SYCHAR, Zakładów Poprawczych i Schronisk dla Nieletnich, Związku Piłsudczyków Rzeczypospolitej Polskiej, Żeglugi Śródlądowej).
Osobną grupę stanowią tzw. kapelani lub Naczelni kapelani i jest ich aktualnie 5 (Kapelan Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Represjonowanych w Specjalnych Obozach Wojskowych w Latach 1982-1983; Kapelan Polskiego Związku Łowieckiego; Naczelny Kapelan ZHP; Naczelny Kapelan ZHP działającego poza granicami Kraju; Naczelny Kapelan ZHR)
Jeszcze inni nazywani są Krajowymi Moderatorami i mamy ich aktualnie 7 ( Duchowej Adopcji Dziecka Poczętego; Ruchu Czystych Serc; Stowarzyszenia Żywego Różańca; Moderator Generalny Ruchu Światło-Życie; Domowego Kościoła; Ruchu Rodzin Nazaretańskich; Stowarzyszenia Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo).
Mamy też grupę tzw. Asystentów Kościelnych, aktualnie 10 (Generalny Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży; Federacji Caecilianum; Sodalicji Mariańskich w Polsce; Polskiej Federacji „Pueri Cantores”; Ruchu Stowarzyszeń Regionalnych Rzeczpospolitej Polskiej; Stowarzyszenia Katechetyków Polskich; Stowarzyszenia Katolickiego Ruchu Kultury Chrześcijańskiej „Odrodzenie”; Krajowy Grup Modlitwy Ojca Pio; Krajowy Wspólnoty Emmanuel-Polska; Krajowy Asystent Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana”).
Istnieją też grupy kościelne (aktualnie 8), których kierownicy na szczeblu krajowym mają jeszcze inne nazwy np. (Dyrektor Apostolstwa Chorych; Dyrektor Krajowy Eucharystycznego Ruchu Młodych; Dyrektor Krajowy Unii Apostolskiej Kleru; Kierownik Redakcji Programów Katolickich TVP S.A.; Koordynator ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży; Koordynator Posługi Księży Egzorcystów w Polsce; Krajowy Asystent Kościelny Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana”; Delegat Narodowy do prac w Europejskim Komitecie Duszpasterzy Akademickich).
Działalność duszpasterską w Polsce prowadzi w zasadzie każdy kościół i inny związek wyznaniowy prawnie uznany przez państwo (aktualnie 191). Działalność ta jest prowadzona w różny sposób. Duszpasterstwo parafialne, czy też zwyczajne należy do najstarszych i najczęściej spotykanych. Wyspecjalizowane duszpasterstwo prowadzi tylko kilkanaście kościołów i związków wyznaniowych w Polsce.
Przykładowo, Autokefaliczny Kościół Prawosławny w Polsce działa w oparciu o indywidualną ustawę i własne prawo cerkiewne, a zatem posiada też własne struktury organizacyjne, w tym organizację duszpasterstw: ogólnego i wyspecjalizowanych na szczeblu lokalnym i krajowym m.in.: Akademickie; Państwowej Straży Pożarnej i Ochotniczej Straży Pożarnej; Pracowników Służb Celnych i Skarbowych; Policji; Przedsiębiorców; Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych; Kapelani w więzieniach i aresztach śledczych; Krajowe duszpasterstwo lekarzy weterynarii; Krajowe duszpasterstwo pszczelarzy; Prawosławni kapelani w szpitalach.
Z kolei Kościół Ewangelicko-Augsburski, który rządzi się własną ustawą indywidualną z 1994 r. i ma własne prawo wewnętrzne zorganizował kilka wyspecjalizowanych duszpasterstw, m.in.: Ewangelickie Duszpasterstwo Młodzieży; Ewangelickie Duszpasterstwo Wojskowe; Ewangelickie Duszpasterstwo Policji; Ewangelickie Duszpasterstwo Straży Pożarnej; Ewangelickie Duszpasterstwo Korespondencyjne; Ewangelickie Duszpasterstwo Więzienne; Ewangelickie Duszpasterstwo Akademickie; Duszpasterstwo Ewangelizacyjno-Misyjne; Polskie Duszpasterstwo Ewangelickie w Irlandii; Ewangelickie Duszpasterstwo Niesłyszących; Ewangelickie Duszpasterstwo Motocyklistów; Ewangelickie Duszpasterstwo Studentów Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej; Ewangelickie Duszpasterstwo Akademickie „Pronoja”.
https://episkopat.pl/duszpasterstwa-krajowe-i-inne/
https://wyznaniowe.law.uj.edu.pl
Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483).
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności podpisana w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284).
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską podpisany w dniu 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998, Nr 51, poz. 318).
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 265 ze zm.
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 1347 ze zm.)
Ustawa z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 544 ze zm.).
Ustawa z dnia 16 listopada 2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 615 ze zm.).
Ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 509 ze zm.);
ustawa z 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (t.j. z Dz.U. z 2022 r., poz. 2305 ze zm.)
Porozumienie Nr 3 pomiędzy Komendantem Głównym Straży Granicznej i Biskupem Polowym Wojska Polskiego podpisane w dniu 10 marca 1995 r. w Warszawie o organizacji takiego duszpasterstwa w Straży Granicznej (zob. na stronie: https://archiwum-ordynariat.wp.mil.pl/pl/139_627.html; data dostępu: 13 lipca 2023 r.).
Porozumienie między Komendantem Głównym Straży Granicznej a Biskupem Polowym Wojska Polskiego zawarte 2 maja 2007 r. w Warszawie w sprawie organizacji i funkcjonowania katolickiego duszpasterstwa w Straży Granicznej (zob. na stronie: https://archiwum-ordynariat.wp.mil.pl/pl/139_627.html; data dostępu: 13 lipca 2023 r.).
Porozumienie między Komendantem Głównym Policji i delegatem Konferencji Episkopatu Polski ds. Duszpasterstwa Policji zawarte w dniu 19 października 2007 r. w Warszawie w sprawie organizacji i funkcjonowania katolickiego duszpasterstwa w Policji (Dziennik Urzędowy Komendanta Głównego Policji z 2007 r., Nr 20, poz. 154).
Porozumienie między Ministrem Finansów i Delegatem Konferencji Episkopatu Polski ds. Służby Celnej w sprawie organizacji i funkcjonowania katolickiego duszpasterstwa Służby Celnej zawarte w Warszawie w dniu 31 października 2007 roku (zob. https://archiwum-ordynariat.wp.mil.pl/pl/138_612.html; data dostępu 13 lipca 2023 r.).
Porozumienie między Komendantem Głównym Straży Granicznej a Ewangelickim Biskupem Wojskowym zawarte 7 stycznia 2008 r. w sprawie organizacji i funkcjonowania ewangelickiego duszpasterstwa w Straży Granicznej (Dziennik Urzędowy Komendanta Głównego Policji z 2010 r., Nr 5, poz. 19, załącznik nr 3, Lp. 46).
Porozumienie pomiędzy Ministrem Finansów a Delegatem Świętego Soboru Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego zawarte w Białymstoku dnia 19 września 2010 r. w sprawie organizacji i funkcjonowania prawosławnego duszpasterstwa w Służbie Celnej (Komunikat Nr 17 Ministra Finansów z dnia 12 listopada 2010 r., Dz.Urz. Ministra Finansów z 2010 r., nr 13, poz. 55).
statut Polskiego Związku Łowieckiego z 16 lutego 2019 r. Załącznik do uchwały XXIV Krajowego Zjazdu Delegatów Polskiego Związku Łowieckiego (zob. https://www.pzlow.pl; data dostępu 13 lipca 2023 r.).
Porozumienie Komendanta Głównego Straży Granicznej z Biskupem Polowym WP z dnia 28 lutego 2023 r. w Warszawie w sprawie organizacji i funkcjonowania katolickiego duszpasterstwa w Straży Granicznej (zob. https://ordynariat.wp.mil.pl/; data dostępu: 13 lipca 2023 r.).
Obwieszczenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 17 sierpnia 2021 r. w sprawie ogłoszenia Statutu Ordynariatu Polowego w Polsce nadanym w dniu 8 maja 2021 r. (Dz.U. MON z 2021, poz. 175).
Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, pt. Gaudium et spes (pol. „Radość i Nadzieja”) ogłoszona przez papieża Pawła VI w dniu 7 grudnia 1965 r. (zob. https://www.vatican.va; data dostępu 10 lipca 2023 r.).
Dekret soborowy papieża Pawła VI z dnia 7 grudnia 1965 r., pt. Presbyterorum ordinis nr 10 („O posłudze i życiu kapłanów”; tekst polski dekretu, [w:] Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, Pallottinum 1967).
Kodeks Prawa Kanonicznego promulgowany 25 stycznia 1983 r. przez papieża Jana Pawła II konstytucją apostolską Sacrae disciplinae leges.
Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich promulgowany 18 października 1990 r. przez papieża Jana Pawła II konstytucją Sacri canones.
Encyklika Pawła VI z 25 lipca 1968 r. Humanae vitae („O zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania życia ludzkiego”), dostęp pod adresem: https://opoka.org.pl/; dnia 11 lipca 2023 r.
Encyklika Jana Pawła II z 25 marca 1995 r. Evangelium vitae („O wartości i nienaruszalności życia ludzkiego”), dostęp pod adresem: https://opoka.org.pl/; dnia 11 lipca 2023 r.
Katechizm Kościoła Katolickiego z 1992 r., wyd. Pallottinum 1994 r.
Bulla Jana Pawła II z 25 marca 1992 r., pt. „Totus Tuus Poloniae Populus”, dostępna pod adresem: https://episkopat.pl/; data dostępu 10 lipca 2023 r.
Konstytucja Apostolska Jana Pawła II z 21 kwietnia 1986 r., pt. „Spirituali militum curae” („Acta Apostolicae Sedis”, nr 78/1986, s. 481-486).
Dekret Kongregacji ds. Biskupów z dnia 21 stycznia 1991 r. zatwierdzający Statuty Ordynariatu Polowego w Polsce, dostępny pod adresem: https://ordynariat.wp.mil.pl/; data dostępu: 1 lipca 2023 r.
Instrukcja Biskupa Polowego o strukturze duszpasterskiej Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego z 7 grudnia 1992 r., dostępna pod adresem: https://ordynariat.wp.mil.pl/; data dostępu: 1 lipca 2023 r.
S.L. Głódź, Posługa duszpasterska wobec wolności sumienia i obowiązku służby wojskowej, Roczniki Nauk Prawnych, Lublin 1991-1992, t. I-II, s. 7-15.
Janik, Udział osób duchownych w realizacji sprawiedliwości naprawczej i wykonywaniu kar kryminalnych, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2004, Nr 43;
Kępa, Kapelani formacji granicznych II Rzeczypospolitej Polskiej, „Problemy Ochrony Granic” 1998, nr 1;
Kraśnicka, Służba duszpasterska wśród żołnierzy wyznań niekatolickich na terenie DOK III w latach 1921-1939, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska”, 12, 1998, s. [92]-104;
Historia duszpasterstwa wojskowego na ziemiach polskich, red. J. Ziółek, A. Barańska, W. Matwiejczuk, D. Nawrot, E.M. Ziółek, Lublin 2004;
Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994;
Krukowski J., Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000; J. Nikołajew, „Nierzymskokatolickie duszpasterstwo wojskowe w Polsce w latach 1918-1939”, „Przegląd Prawa Wyznaniowego”, t. V/2013, s. 23-40; Leksykon prawa wyznaniowego, red. A. Mezglewski, Warszawa 2014;
Nikołajew J., Wolność sumienia i religii skazanych i tymczasowo aresztowanych, Lublin 2012;
Płoski, Duszpasterstwo wojskowe w Polsce w świetle stosunków Państwo-Kościół, „Studia Warmińskie” 2001, t. 37, s. 579-596;
Płoski, Duszpasterstwo w Wojsku Polskim, Olsztyn 2006;
Prawo wyznaniowe, opr. A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, wyd. 3, Lublin 2011;
Wiszowaty E., Duszpasterstwo Policji. Studium pastoralno-socjologiczne, Szczytno 2002;
Zarzycki, Duszpasterstwo służby celnej w Polsce, „Studia z Prawa Wyznaniowego”, Nr 11/2008, s. 5-23;
Zarzycki, 3 hasła w: Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, pod redakcją Artura Mezglewskiego, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2014 (Duszpasterstwo specjalne, s. 69-78; Duszpasterstwo w podmiotach leczniczych, s. 84-87; Duszpasterstwo w zakładach karnych i aresztach śledczych, s. 87-92);
Zarzycki, Prawnowyznaniowe aspekty katolickiego duszpasterstwa leśników i myśliwych w Polsce, „Studia z Prawa Wyznaniowego”, Nr 12/2009, s. 71-89;
Zarzycki, Prawnowyznaniowe aspekty katolickiego duszpasterstwa w formacjach (służbach) umundurowanych w Polsce w latach 1989-2009, [w:] Prawo wyznaniowe w Polsce (1989-2009). Analizy – dyskusje – postulaty. Praca zbiorowa pod redakcją Dariusza Walencika, Katowice-Bielsko-Biała 2009, s. 309-320;
Zarzycki, Porozumienia władz państwowych z Konferencją Episkopatu Polski w sprawie organizacji i funkcjonowania duszpasterstwa katolickiego w straży granicznej, policji i służbie celnej, s. 243-256;
Zarzycki, Zasada niezależności i autonomii Kościoła i państwa-czym naprawdę jest?, „Annales Canonici. Monographiae” 2014, nr 2: „Konkordat: ocena z perspektywy 15 lat obowiązywania”, red. tomu ks. Piotr Kroczek, s. 69-117.
Zdzisław Zarzycki (UJ), ORCID: 0000-0002-4013-886X; dr hab., kierownik Pracowni Prawa Kościelnego i Wyznaniowego UJ; prawnik, specjalizujący się w prawie wyznaniowym i historii prawa polskiego.
[1] Polowa Kuria Biskupia i Ordynariat Polowy został powołany w Polsce przez papieża Benedykta XV 2 dniu 5 II 1919 r. W okresie Polski Ludowej działał Generalny Dziekanat WP (1945-1989).
[2] Zob. Instrukcja Biskupa Polowego o strukturze duszpasterskiej Ordynariatu Polowego WP z 7 XII 1992 r.
[3] W okresie międzywojennym w Polsce działały osobne Duchowieństwo wojskowe wyznania ewangelicko-augsburskiego i Duchowieństwo wojskowe wyznania ewangelicko-reformowanego.
