Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Edukacja jako ogół procesów lub wpływów na ludzi sprzyjających ich rozwojowi zawiera w sobie elementy związane z zaszczepianiem i umacnianiem określonych wartości, przekonań oraz zasad obyczajowych, moralnych i etycznych, a więc również z ich doborem. Stąd też nie jest możliwa edukacja neutralna w stosunku do wyznawanych przez wychowawców (rodziców i/lub nauczycieli) poglądów i przekonań. Aby móc spełnić swój zasadniczy cel, edukacja powinna umożliwić rozwój wszystkich wymiarów osoby, w tym również jej wymiaru religijnego i moralnego, ze względu na ich antropotwórczy charakter.
Kształcenie w tych obszarach jest jednak opcją wolnościową ze względu na to, że dotyczy kwestii dotykających sumienia człowieka. Wynikiem jest przyjęcie przez człowieka światopoglądu religijnego lub niereligijnego. Nie są trafne argumenty, które usprawiedliwiają przymus w dziedzinie religijnej dobrem osoby przymuszanej. Jednocześnie nie należy lekceważyć doniosłości ochrony odpowiedniego wychowania religijnego, które pomaga kształtować odpowiedzialną decyzję w tym zakresie poprzez dbałość o jakość aspektu poznawczego. Ograniczanie możliwości poznawania religii lub fałszowanie informacji na jej temat jest sprzeczne z poszanowaniem wolności.
Powszechność edukacji nie zniosła prawa rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania oraz nauczania moralnego i religijnego zgodnego ze swoimi przekonaniami, ponieważ jest ono bezpośrednio związane z posiadaniem władzy rodzicielskiej. Zgodnie z zasadą pomocniczości państwo, jako byt społeczny, spełnia funkcję pomocniczą w relacji do zadań wychowawczych rodziców. Stąd też władze publiczne – w tym władze szkolne – powinny zachować bezstronność, która nie jest tożsama z neutralnością rozumianą jako brak wszelkich akcentów religijnych ani tym bardziej z angażowaniem się w działania laicyzacyjne.
Prawo rodziców do zapewnienia swoim dzieciom wychowania i nauczania zgodnego z własnymi przekonaniami jest zagwarantowane w licznych dokumentach prawnych, zarówno międzynarodowych jak i państwowych. W praktyce oznacza ono prawo do wyboru szkoły, prawo do zakładania własnych szkół, prawo do wyrażania woli w kwestii pobierania przez dzieci nauki religii w szkołach publicznych, a także obowiązek powstrzymania się władzy publicznej przed zmuszaniem dzieci do uczęszczania na zajęcia sprzeczne z przekonaniami religijnymi rodziców.
Edukacja integralna, wychowanie wartości, wychowanie religijne, wolność wyboru, nauczanie religii, prawa rodziców, bezstronność, neutralność
Wprowadzenie: aspekty filozoficzno-pedagogiczne: edukacja jako proces integralny i integrujący
Edukacja jest najczęściej definiowana jako ogół procesów lub wpływów na ludzi (przede wszystkim na dzieci i młodzież), które sprzyjają ich rozwojowi, wspierają ich w osiąganiu dojrzałości, umożliwiają świadomą samorealizację i są spójne z panującymi w danym społeczeństwie ideałami i celami wychowawczymi1. Tym samym edukacja zawiera w sobie elementy związane z zaszczepianiem i umacnianiem w dzieciach określonych wartości, przekonań oraz zasad obyczajowych, moralnych i etycznych, a więc również z ich doborem.
Powyższa definicja wskazuje na rolę nauczyciela, który – przekazując wiedzę związaną ze swoją dziedziną i tworząc możliwości do nabywania umiejętności, jednocześnie wspomaga młodego człowieka w procesie intelektualnego poznawania wartości, rozumienia pojęć z nimi związanych oraz uznania ich roli, a także kształtuje wynikające z tego procesu postawy. Dobór wartości w celu przekazania związanych z nimi pojęć i rozumienia ich roli teoretycznie może być poczyniony w warstwie intelektualnej i zależeć od dobranego programu nauczania, a nie od realnie wyznawanych przez nauczyciela wartości. Filozofowie na ogół odróżniają świat wartości od świata faktów: „Jeśli wartości są czymś, to ewidentnie nie są faktami. Wartości odnoszą się do „powinności bycia”, a to, co powinno być, nie jest tym „co jest”, tylko tym, co właśnie „powinno być” (…) W swoich dziełach Scheler stale nalega na niezależność wartości od świata faktycznego. W pewien sposób uchwycenie wartości zakłada pewną możność wnikania w fakty, perforacji powierzchni faktów w poszukiwaniu czegoś, co przychodzi do mnie poprzez fakty, ale nie utożsamia się z faktami, poprzez które do mnie przyszło”2.
Jednak nauczyciel – ze względu na fakt przebywania ze swoimi uczniami przez określony (zwykle mierzony co najmniej w miesiącach) czas – oddziałuje na nich nie tylko swoimi słowami, lecz również swoim działaniem (reakcjami, decyzjami, zachowaniem itp.). Suma tych oddziaływań, czyli postawa nauczyciela, jest również silnym medium przekazu wartości, który wpływa na kształtowanie postaw uczniów: „(…) wartości – aby mogły zostać dostrzeżone i uchwycone – dochodzą do nas poprzez fakty. Czym są te fakty w kontekście procesu wychowania? W uproszczeniu możemy je zredukować do słów i działań (czynów). Choć oba należą do świata faktów, to jednak intuicyjnie postrzegamy, że – z punktu widzenia ich odbioru – „silniejszym” faktem jest czyn. Cóż więc dopiero powiedzieć o dwóch, trzech czynach, lub o widocznej powtarzalności czynów, stale obserwowanych na przestrzeni czasu? Oczywiście trudno jest empirycznie „zmierzyć” tę siłę oddziaływania, ale bezspornie należy ona do osobistego doświadczenia każdej osoby. Prostą ilustracją może być różnica, z jaką przemawia do nas pogadanka o odwadze, a zaobserwowane u kogoś odważne przyznanie się do swoich przekonań w niesprzyjającym środowisku, i w końcu, przebywanie na co dzień z osobą, która zwykle, nawykowo postępuje odważnie w obliczu trudniejszych sytuacji”3.
Tak więc w praktyce edukacja neutralna wobec wyznawanych przez wychowawców (rodziców i/lub nauczycieli) poglądów i przekonań nie jest możliwa ze względu na wielowarstwowy przekaz wartości w trakcie procesu edukacji.
Jednocześnie należy zauważyć, że aby edukacja mogła spełnić swój zasadniczy cel, w swej istocie powinna być integralna, czyli umożliwiająca rozwój wszystkich wymiarów osoby, w tym również jej wymiaru religijnego i moralnego. Akt religijny, czyli – inaczej mówiąc – relacja człowieka do tego, co transcendentne, jest bowiem związany z pytaniami naturalnie wpisanymi w naturę człowieka, na które człowiek szuka odpowiedzi: są to pytania o absolut istnienia, prawdy, dobra oraz piękna.
Wymiary religijny i moralny są więc istotne ze względu na to, że posiadają antropotwórczy charakter: religia sprzyja rozwojowi i jest warunkiem pełnowymiarowego spełnienia się osoby ludzkiej. Potwierdzają to różnorodne koncepcje religii oraz szerokie, wykraczające poza konkretną cywilizację i okres historyczny doświadczenie aktu religijnego w egzystencji człowieka4.
Ochrona tych wymiarów wymaga ochrony aktów, które je konstytuują, czyli komponentu poznawczego – a ponieważ człowiek, będący istotą wolną, musi się ustosunkować do tego, co poznaje, i podjąć taką czy inną decyzję – również komponentu wolitywnego.
Prawo do otrzymania pełnej, integralnej edukacji jest zagwarantowane m.in. w Deklaracji Praw Dziecka z 20 listopada 1959 r. (zasada 2).
Wolność wyboru w obszarze religijno-moralnym
Kształcenie w tych obszarach jest zarazem opcją wolnościową ze względu na to, że dotyczy naturalnej zdolności człowieka do poznawania prawdy obiektywnej, a także ustosunkowania się do niej, czyli kwestii dotykających sumienia człowieka. Efektem edukacji integralnej, czyli zawierającej w sobie również komponenty religijne i moralne, jest wolna decyzja osoby ludzkiej odnośnie takiego lub innego światopoglądu. Światopogląd może być religijny bądź niereligijny – można go określić jako zespół sądów, ocen, norm, postaw, a przede wszystkim przekonań, które porządkują postępowanie człowieka wobec siebie samego i otoczenia. W sposób szczególny wyznacza on taki czy inny sens życia, zatem staje się wyznacznikiem późniejszych decyzji i postępowania w zgodzie z własnym sumieniem, co znów jest podstawą dalszego rozwoju osobowego.
Powyższa optyka wyraźnie zarysowuje zależność pomiędzy wymiarem wewnętrznym religii (jako źródła decyzji) a wymiarem zewnętrznym: wychowaniem, nauczaniem i kulturą.
Podkreślanie w tym aspekcie wolności wyboru akcentuje jednocześnie to, że nie są trafne jakiekolwiek argumenty, które usprawiedliwiają przymus w dziedzinie religijnej dobrem osoby przymuszanej. Jednocześnie ten sam argument pokazuje ważność ochrony odpowiedniego wychowania religijnego, które pomaga podejmować decyzje zgodne z sumieniem i kształtuje odpowiedzialność za jakość aspektu poznawczego. Dlatego ograniczanie możliwości poznawania religii lub fałszowanie informacji na jej temat jest sprzeczne z poszanowaniem wolności. Ponadto ta komponenta poznawcza jest związana z ważną rolą jaką w poznaniu ludzkim pełni kultura, a która pozwala na działanie w pełni ludzkie.
Prawo do wolności myśli, sumienia i religii bądź jakichkolwiek przekonań według własnego wyboru, jak również wolność manifestowania swojej religii lub przekonań zostały ujęte w Deklaracji w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach z roku 1981 (art. 1).
Aspekty historyczno-prawne: prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania w zgodzie ze swoimi przekonaniami
Nauczanie religii przez wiele wieków było naturalnym elementem nauczania ze względu na to, że przez większą część historii edukacja potomstwa była prowadzona bezpośrednio przez rodzinę. Sformalizowanie edukacji – czyli szkolnictwo – w początkowym okresie było prowadzone przez instytucje wyznaniowe. W Polsce dopiero w XIX wieku zaczęły powstawać szkoły państwowe. Następnie stopniowo, wysiłkiem zarówno państwa, jak i instytucji wyznaniowych wprowadzono powszechną edukację. Powszechność edukacji nie zniosła natomiast prawa rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania moralnego oraz religijnego zgodnego ze swoimi przekonaniami, ponieważ jest ono bezpośrednio związane z posiadaniem władzy rodzicielskiej.
To prawo rodziców jest prawem naturalnym i wynika z faktu urodzenia dziecka, którego nikt rodzicom nie przyznaje. Państwo nie przyznaje rodzicom tego prawa, jedynie je chroni, ponieważ wynika ono z natury rzeczy, czyli więzi między rodzicami a dzieckiem. Ma więc ono charakter wolnościowy – można je zakwalifikować do sfery wolności, a nie do katalogu praw. Składa się ono z trzech elementów: pieczy nad dzieckiem (w tym wychowania i kierowania nim), pieczy nad majątkiem dziecka i reprezentowaniem dziecka.
Zgodnie z zasadą pomocniczości państwo, jako byt społeczny skierowany do udzielania pomocy w osiągnięciu celów, które wykraczają poza możliwości poszczególnych rodzin, spełnia funkcję pomocniczą w relacji do zadań wychowawczych rodziców. Rodzice, realizując powyższe prawo i obowiązek, wykorzystują instytucje wychowawcze, nad którymi mają prawo sprawować nadzór w zakresie przekazywanych treści. Dzięki temu mogą zapewnić swoim dzieciom warunki do wszechstronnego rozwoju oraz socjalizacji, jednocześnie weryfikując przebieg tego procesu w odniesieniu do wyznawanego przez siebie systemu norm oraz wartości moralnych i religijnych. Rodzice nie przerzucają więc obowiązku zapewnienia wychowania i nauczania moralnego zgodnego ze swoimi przekonaniami na instytucje edukacyjne, tylko umiejętnie włączają je w ten proces.
Prawo rodziców do zapewnienia swoim dzieciom wychowania i nauczania zgodnego ze swoimi przekonaniami jest zagwarantowane w licznych międzynarodowych dokumentach prawnych: w Deklaracji Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r. (art. 18 i art. 26, ust. 3); w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 r. (art. 18 ust. 4); Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 16 grudnia 1966 r. (art. 13 ust. 3), a także w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r. (art. 14 ust. 3) – ten ostatni dokument nie został przez Polskę ratyfikowany.
W Polsce normatywną gwarancją tego prawa jest art. 53 ust. 3 Konstytucji RP, zgodnie z którym „Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami”. Zapis ten oznacza również możliwość wykorzystania przez rodziców pewnych instytucji wychowawczych, które nie powinny ich pomijać w procesie ustalania programu nauczania w zakresie religii i moralności. W praktyce oznacza to prawo do wyboru szkoły, prawo do zakładania własnych szkół, prawo do wyrażania woli w kwestii pobierania przez dzieci nauki religii w szkołach publicznych, a także obowiązek powstrzymania się władzy publicznej przed zmuszaniem dzieci do uczęszczania na zajęcia sprzeczne z przekonaniami religijnymi rodziców.
Powyższą konstytucyjną gwarancję odzwierciedla ustawa Prawo oświatowe, które podkreśla niezastąpioną rolę rodziców, stanowiąc, że system oświaty zapewnia w szczególności wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny (art. 1, ust. 2), nie odwrotnie. Oznacza to, że odpowiedzialność za wychowanie i nauczanie dzieci spoczywa na rodzicach, i do nich należy ostateczna decyzja co do tego, w jaki sposób będzie ono edukowane. Wynika to z powszechnej świadomości, że w procesie wychowania dziecko poddawane jest również nauczaniu, i odwrotnie, w procesie nauczania dziecko jest wychowywane.
Jednocześnie Konstytucja RP zabezpiecza prawa dziecka, stanowiąc w art. 48, ust 1, że wychowanie religijne powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia, wyznania oraz jego przekonania. Jest to jednak nieostre sformułowanie, nastręczające pewne trudności interpretacyjne. Należy przy tym pamiętać, że uwzględnianie stopnia dojrzałości dziecka, a także przysługującej mu wolności sumienia i wyznania oraz jego przekonań, niekoniecznie oznacza wymóg ich akceptacji, a w przypadku konfliktu w sprawach fundamentalnych pierwszeństwo należy się rodzicom ze względu na to, że to oni ponoszą odpowiedzialność za dziecko do momentu uzyskania przez nie pełnoletniości.
Bezstronność a neutralność w instytucjach edukacyjnych
W związku z powyższym władze publiczne – w tym władze szkolne – powinny zachować bezstronność. Bezstronność nie jest jednak tożsama z neutralnością rozumianą jako brak wszelkich akcentów religijnych ani tym bardziej z angażowaniem się w działania laicyzacyjne. Takie potencjalne zaangażowanie oznaczałoby opowiedzenie się po stronie określonej ideologii i tym samym naruszenie wymaganej bezstronności.
Jednocześnie władze publiczne są zobowiązane do bycia gwarantem możliwości swobodnego wyrażania poglądów, także religijnych, w przestrzeni publicznej – a więc również w przestrzeni edukacyjnej, jaką jest szkoła. Stąd też Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku reguluje możliwość organizowania nauczania religii w placówkach oświatowych na życzenie rodziców lub samych uczniów po osiągnięciu pełnoletniości. Jak wynika to z art. 53, ust. 4 Konstytucji, zapis ten dotyczy nie tylko religii większościowej, jaką jest religia katolicka, lecz również każdego Kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej.
Równolegle działania związane z zewnętrznym wymiarem religii nie mogą naruszać podstawowych praw ludzi innego wyznania czy też ludzi niereligijnych.
W Polsce nauka jest obowiązkowa do 18. roku życia, a sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016 r. Podkreśla ona rolę rodziców i stanowi, że system oświaty zapewnia w szczególności wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny (a nie odwrotnie).
Należy zauważyć, że art. 5 Konstytucji podkreśla znaczenie nauczania religii (jest to jedyny wymieniony w niej przedmiot nauczania), a także podkreśla znaczenie kultury narodu polskiego zakorzenionego w chrześcijańskim dziedzictwie, które Rzeczpospolita Polska zobowiązana jest strzec (art. 5). Ten ważny konstytucyjny obowiązek wypływa z faktu, że religia katolicka od początku istnienia polskiej państwowości wpływała na kształtowanie się dziedzictwa kultury narodowej i jest częścią tożsamości narodowej Polaków.
Artykuł 6 tejże Konstytucji stanowi, że należy zapewnić każdemu równy dostęp do dóbr kultury oraz stwarzać warunki do ich upowszechniania, ponieważ są one źródłem tożsamości Narodu Polskiego, jego trwania i rozwoju. To rozwiązanie jest potwierdzone w preambule do ustawy Prawo oświatowe, która stanowi, że nauczanie i wychowanie ma m.in. respektować chrześcijański system wartości i służyć rozwijaniu poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata.
Zarazem prawo to umożliwia nauczanie religii jako przedmiotu szkolnego nie tylko Kościołowi katolickiemu, ale również każdemu Kościołowi lub innemu związkowi wyznaniowemu o uregulowanej sytuacji prawnej oraz stanowi, że samo nauczanie nie może naruszać wolności sumienia i religii innych osób (art. 53 ust. 4 Konstytucji RP). Właśnie nauczanie religii w placówkach oświatowych jest ściśle związane z wolnością religijną oraz działalnością oświatowo-wychowawczą Kościołów i innych związków wyznaniowych. Należy przy tym wspomnieć, że powyższe prawo chroni pedagogiczny aspekt związany z nauczaniem religii: rozwija ono w szczególności zdolność transcendentną ucznia, czyli zdolność do wychodzenia poza to, co tymczasowe i natychmiastowe i poznania tego, co absolutne.
Nauczanie religii w szkole w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym jest dozwolone wykładnią art. 13 ust. 1 Ustawy o systemie oświaty, który stanowi, że szkoły i placówki publiczne umożliwiają uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości, w tym również religijnej. Jednak to rodzice (lub sami uczniowie po osiągnięciu pełnoletniości) decydują, czy i w lekcjach religii jakiego związku wyznaniowego chcą uczestniczyć. To rozwiązanie pokazuje, że w Polsce nauczanie religii ma charakter fakultatywny.
Status prawny nauczycieli religii, nauczycieli i uczniów szkół wyznaniowych oraz status religii jako przedmiotu szkolnego to zagadnienia szczegółowe, regulowane odrębnymi przepisami prawnymi, w tym również Konkordatem między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską ratyfikowanym 23 lutego 1998 r. i zapisami w Karcie Nauczyciela. Konkretne zapisy uzależniające np. prawo do nauczania religii katolickiej od tzw. missio canonica (patrz Konkordat, art. 12 ust. 3 oraz Karta Nauczyciela, art. 23 ust.1), czyli autoryzacji władz kościelnych, mają na celu ochronę wolności religijnej.
Należy wspomnieć, że choć szczegółowe przepisy dotyczą Kościoła katolickiego, to mutatis mutandis odnoszą się do wszystkich Kościołów i związków wyznaniowych mających uregulowaną sytuację prawną, ze względu na art. 25, ust. 1 Konstytucji RP: „Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione”. Jednocześnie gwarancją wolności osób niewierzących w Boga, a wywodzących uniwersalne wartości z innych źródeł, jest możliwość zapewnienia dzieciom uczestnictwa w lekcjach etyki w miejsce lekcji religii.
Kolejnym gwarantem wolności sumienia osób, w tym przypadku osób wierzących, są zapisy w dokumentach wydanych przez władze kościelne. Dyrektorium Katechetyczne dla Kościoła w Polsce z 2001 roku stanowi, że podstawą wystawiania oceny szkolnej w nauczaniu religii są: wiedza i umiejętności ucznia oraz aktywność, pilność i sumienność. Uczeń nie powinien być natomiast oceniany za udział w praktykach religijnych.
Co ważne, ocena końcowo-roczna z religii (bez wzmianki, o jaki Kościół lub związek wyznaniowy chodzi) lub etyki jest zapisana na świadectwie szkolnym w taki sposób, że nie wynika z niej, którego przedmiotu dotyczy ocena (patrz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14.04.1992 r. w sprawie warunków i organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach, par. 9 ust. 1).
art. 18: Każdy człowiek ma prawo wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary oraz swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie i prywatnie, poprzez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie obyczajów.
art. 26 ust. 3: Rodzice mają prawo pierwszeństwa w wyborze rodzaju nauczania, które ma być dane ich dzieciom.
art. 2: Nikt nie może być pozbawiony prawa do nauki. Wykonując swoje funkcje w dziedzinie wychowania i nauczania, Państwo uznaje prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi.
art. 5 ust. 1 pkt b: Rodzice i w odpowiednich przypadkach prawni opiekunowie powinni mieć możność, po pierwsze – w granicach zakreślonych ustawodawstwem każdego państwa – swobodnego posyłania swoich dzieci nie do państwowych, lecz do innych zakładów nauczania, odpowiadających minimalnym wymaganiom ustalonym lub zatwierdzonym przez właściwe organy oświatowe, i po drugie – zapewnienie religijnego i moralnego wychowania dzieci zgodnie z ich osobistymi przekonaniami; nikomu indywidualnie ani żadnej grupie osób jako całości nie należy narzucać religijnego wychowania niezgodnego z ich przekonaniami.
art. 18 ust. 4: Państwa-Strony niniejszego Paktu zobowiązują się do poszanowania wolności rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, opiekunów prawnych do zapewnienia swym dzieciom wychowania religijnego i moralnego zgodnie z własnymi przekonaniami.
art. 13 ust. 3: Państwa Strony niniejszego Paktu zobowiązują się do poszanowania wolności rodziców lub w odpowiednich przypadkach opiekunów prawnych, wyboru dla swych dzieci szkół innych niż szkoły założone przez władze publiczne, ale odpowiadających minimalnym wymaganiom w zakresie nauczania, jakie mogą być ustalone lub zatwierdzone przez Państwo, jak również zapewnienia swym dzieciom wychowania religijnego i moralnego zgodnie z własnymi przekonaniami.
art. 5 ust. 1-2: Rodzice albo – w odpowiednim przypadku – opiekunowie prawni dziecka mają prawo organizować życie w obrębie rodziny zgodnie z ich religią lub przekonaniami, jak również mając na względzie edukację moralną, w której – zgodnie z ich przeświadczeniem – dziecko powinno wzrastać. Każde dziecko będzie korzystało z prawa dysponowania dostępem do edukacji w dziedzinie religii lub przekonań zgodnie z życzeniem jego rodziców albo – w odpowiednim przypadku – opiekunów prawnych i nie może być zmuszane do pobierania nauki o religii lub przekonaniach wbrew woli jego rodziców, lub opiekunów prawnych, przy czym wiodącą zasadą będzie najwyższy interes dziecka.
art. 5: Państwa-Strony będą szanowały odpowiedzialność, prawo i obowiązek rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, członków dalszej rodziny lub środowiska, zgodnie z miejscowymi obyczajami, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie odpowiedzialnych za dziecko, do zapewnienia mu, w sposób odpowiadający rozwojowi jego zdolności, możliwości ukierunkowania go i udzielenia mu rad przy korzystaniu przez nie z praw przyznanych mu w niniejszej konwencji.
art. 14 ust. 2: Państwa-Strony będą respektowały prawa i obowiązki rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, opiekunów prawnych odnośnie do ukierunkowania dziecka w korzystaniu z jego prawa w sposób zgodny z rozwijającymi się zdolnościami dziecka.
art. 18 ust. 1: Państwa-Strony podejmą wszelkie możliwe starania dla pełnego uznania zasady, że oboje rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Rodzice lub w określonych przypadkach opiekunowie prawni ponoszą główną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka ma być przedmiotem ich największej troski.
art. 14 ust 3: Wolność tworzenia placówek edukacyjnych z właściwym poszanowaniem zasad demokratycznych i prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi są szanowane, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tej wolności i tego prawa.
Powyższe uregulowania stanowią integralną część polskiego porządku prawnego. Prawo rodziców lub opiekunów prawnych do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami stanowi lex specialis w stosunku do prawa do wolności myśli, sumienia i religii.
Analogiczne zapisy istnieją również w innych międzynarodowych, pozaeuropejskich dokumentach, np. Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka (Pakt z San José), San José, Costa Rica, z dnia 22 listopada 1969 r.; art. 12, ust 4 czy Afrykańskiej Karcie Praw Człowieka i Ludów (Banjul Charter), Nairobi, Kenia, z dnia 27 czerwca 1981 r.; art. 18 ust. 2.
art. 48 ust 1: Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
art. 53 ust 3-4: Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio. Religia Kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.
Preambuła: Oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego społeczeństwa; kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także wskazaniami zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji o Prawach Dziecka. Nauczanie i wychowanie – respektując chrześcijański system wartości – za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości Ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata.
Rozdział 1, art. 1 ust 1-4: System oświaty zapewnia w szczególności: 1) realizację prawa każdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej do kształcenia się oraz prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju; 2) wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny; 3) wychowanie rozumiane jako wspieranie dziecka w rozwoju ku pełnej dojrzałości w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej, duchowej i społecznej, wzmacniane i uzupełniane przez działania z zakresu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży; 4) możliwość zakładania i prowadzenia szkół i placówek przez różne podmioty.
art. 98 ust 1, pkt 4: Statut szkoły zawiera w szczególności: (…) 4) cele i zadania szkoły wynikające z przepisów prawa oraz sposób ich wykonywania, w tym w zakresie udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej, organizowania opieki nad dziećmi niepełnosprawnymi, umożliwiania uczniom podtrzymywania poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa oraz zasad promocji i ochrony zdrowia.
Art. 12 ust. 1 i 2: 1. Publiczne przedszkola i szkoły podstawowe organizują naukę religii na życzenie rodziców, publiczne szkoły ponadpodstawowe na życzenie bądź rodziców, bądź samych uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie. 2. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania w porozumieniu z władzami Kościoła Katolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych określa, w drodze rozporządzenia, warunki i sposób wykonywania przez szkoły zadań, o których mowa w ust. 1.
Art. 13 ust 1-4: 1. Szkoła i placówka publiczna umożliwia uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury. 2. Na wniosek rodziców nauka, o której mowa w ust. 1, może być prowadzona: 1) w osobnych grupach, oddziałach lub szkołach; 2) w grupach, oddziałach lub szkołach – z dodatkową nauką języka oraz własnej historii i kultury; 3) w międzyszkolnych zespołach nauczania. 3. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania określi, w drodze rozporządzenia, warunki i sposób wykonywania przez szkoły i placówki zadań, o których mowa w ust. 1 i 2, w szczególności minimalną liczbę uczniów, dla których organizuje się poszczególne formy nauczania wymienione w ust. 2. 4. W pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły publiczne zapewniają podtrzymywanie kultury i tradycji regionalnej.
par. 9 ust. 1-2: 1. Ocena z religii lub etyki umieszczana jest na świadectwie szkolnym bezpośrednio po ocenie ze sprawowania. W celu wyeliminowania ewentualnych przejawów nietolerancji nie należy zamieszczać danych, z których wynikałoby, na zajęcia z jakiej religii (bądź etyki) uczeń uczęszczał. 2. Ocena z religii (etyki) nie ma wpływu na promowanie ucznia do następnej klasy.
Dodatkowo należy wskazać na 2 istotne dodatkowe źródła uregulowań:
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany dnia 28 lipca 1998 r.
Dyrektorium Katechetyczne dla Kościoła Katolickiego w Polsce, wydane przez Konferencję Episkopatu Polski, Warszawa 2001, w szczególności rozdział 4.
Najczęściej używane definicje słowa edukacja należą do następujących autorów: W. Okoń, Z Kwieciński, B. Milerski i B. Śliwerski. Patrz np. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1998, s. 84; Z. Kwieciński, Edukacja jako wartość odzyskiwana wspólnie (Głos w dyskusji o uspołecznieniu szkoły), „Edukacja” 1991, nr 1 s. 89; B. Milerski, B. Śliwerski, Pedagogika. Leksykon PWN, Warszawa 2000, s. 54.
2 J. M. Barrio, Elementos de antropologia pedagogica, Madryt 2004, s. 187 (tłum. własne).
3 D. Lama, Znaczenie wzoru osobowego nauczyciela w wychowaniu rozumianym jako przekazywanie wartości, w: Przygotowanie do wykonywania zawodu nauczyciela – w stronę edukacji spersonalizowanej, red. S. Kowal i M. Mądry-Kupiec, [b.m.] 2016.
4 Por. A. Maj, Religia, [w:] Encyklopedia Aksjologii Pedagogicznej, red. K. Chałas, A. Maj, Radom 2016.
Jan XXIII, Pacem in terris z dnia 11 kwietnia 1963 roku, część 5, pkt. 5, TUM, Wrocław 1997.
Jan Paweł II, List o wolności religijnej, [w:] Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, wyb. A. Sporniak, wstęp B. Dembowski, ZNAK, Kraków 1997.
Kroczek P., Religious freedom in the context of education in Poland. Relationship between Polish State and the Catholic Church, „Analecta Cracoviensia” 2015, t. 47, s. 197–215.
Lama D., Znaczenie wzoru osobowego nauczyciela w wychowaniu rozumianym jako przekazywanie wartości, [w:] Przygotowanie do wykonywania zawodu nauczyciela – w stronę edukacji spersonalizowanej, red. S. Kowal i M. Mądry-Kupiec, e-bookowo, [b.m.]2016.
Maj A., Religia, [w:] Encyklopedia Aksjologii Pedagogicznej, red. K. Chałas, A. Maj, POLWEN, Radom 2016.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1998.
Perdek K., Swoboda sumienia i wyznania dziecka, [w:] Dobro pojemne jak krzywda. Prawna ochrona dziecka. Deklaracje a rzeczywistość, red. J. Mazurkiewicz, P. Mysiak, [b. wyd.], Wrocław 2017.
Piechowiak M., Wolność religijna – aspekty filozoficznoprawne, „Toruński Rocznik Praw Człowieka i Pokoju” 1994–1995, z. 3, s. 7–21.
Sobczyk P., Wolność religijna a nauczanie w szkole, „Prawo Kanoniczne” 2008, t. 51, z. 1–2, s. 211–227.
Szczepaniak D., Wolność sumienia i wyznania a nauczanie religii w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, [w:] Międzynarodowa ochrona praw człowieka – współczesne problemy na świecie, red. M. Jabłoński, T. Jurczyk, P. Gutierrez, wyd. E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2015.
Sobór Watykański II, Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae z 7 grudnia 1965, [w:] Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Pallottinum, Poznań 2002.
Świst G., Wolność sumienia i religii w Konstytucji RP z 1997 roku w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym, [w:] „Studia Gdańskie” 2018, t. 42, s. 145–159.
Sorka K., O wolność wyznawania religii we współczesnym świecie. Przeciwdziałanie przyczynom dyskryminacji i pomoc prześladowanym na przykładzie chrześcijan, Centrum Analiz Strategicznych Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, 2019, https://iws.gov.pl/wp-content/uploads/2020/11/K.-Sorka-Analiza-aktualnego-polskiegoorzecznictwa-w-zakresie-wolno%C5%9Bci-religijnej.pdf, dostęp z: 24.10.2021.
Laicyzacja
Małżeństwo i rodzina
Neutralność
Ochrona prawna wolności religijnej
Tożsamość kulturowa
Wolność sumienia
Dobrochna Lama jest absolwentką studiów magisterskich na Sydney University w Australii oraz studiów podyplomowych na kierunku pedagogika na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie. Swoją pracę zawodową związała z edukacją, pracując kolejno jako nauczyciel, dyrektor przedszkola, szkoły podstawowej i liceum oraz w organach prowadzących placówki oświatowe. Współtworzyła i zarządzała pierwszymi w Polsce placówkami pracującymi w modelu edukacji spersonalizowanej. W oparciu o Fundację TDJ powołała do istnienia i odpowiada za rozwój niepublicznego ośrodka doskonalenia nauczycieli pod nazwą Instytut Edukacji Spersonalizowanej Educare zapewniającego wsparcie w zakresie kształcenia nauczycieli, kadr zarządzających oraz projektów podnoszących jakość placówek edukacyjnych w Polsce. Od roku 2014 jest również wiceprezesem Europejskiego Stowarzyszenia Edukacji Zróżnicowanej i konsultantem merytorycznym dla placówek oświatowych poza granicami Polski.
