Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Prawo wyznaniowe to zespół norm prawnych określających sytuację prawną każdego człowieka w zakresie przysługującej mu wolności sumienia i religii/wyznania oraz sytuację prawną grup o charakterze religijnym. Od prawa wyznaniowego należy odróżnić prawo wewnętrzne poszczególnych związków wyznaniowych, które określa ich wewnętrzny porządek, strukturę, zasady kultu oraz dogmaty, czyli w szczególności prawo kanoniczne, które jest prawem wewnętrznym Kościoła Katolickiego. Prawo wyznaniowe jest dynamicznie rozwijającą się dyscypliną naukową i dydaktyczną wykładaną na uczelniach wyższych w Polsce. Już od czasów starożytnych można zauważyć funkcjonowanie zasad, norm prawnych określających doniosłość i rolę religii w państwie. Wraz z historycznym rozwojem relacji państwo – Kościół widoczne było kształtowanie się zasad prawnych określających te relacje oraz zasad regulujących możliwość korzystania z wolności religijnej przez poszczególnych ludzi.
Najważniejsze znaczenie dla prawa wyznaniowego w Polsce ma art. 53 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., który gwarantuje każdemu człowiekowi wolność sumienia i religii oraz art. 25 tego aktu, w którym określone zostały zasady relacji państwo – Kościół. Są to: zasada równouprawnienia związków wyznaniowych, zasada bezstronności światopoglądowej władz publicznych, zasada autonomii i niezależności, zasada współdziałania oraz zasada bilateralności. Unormowania z zakresu prawa wyznaniowego są obecne również w wielu aktach prawnych o randze międzynarodowej oraz aktach prawnych krajowych. Na źródła prawa wyznaniowego składają się akty normatywne, które całościowo, ale również fragmentarycznie określają prawa i obowiązki w zakresie realizacji wolności religijnej w wymiarze indywidualnym i zbiorowym.
Praktyczne zastosowanie norm wyznaniowych jest najlepiej widoczne w bogatym orzecznictwie polskich sądów powszechnych, Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, a także Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
wolność sumienia i religii, związek wyznaniowy, Kościół Katolicki, prawo kanoniczne, Konstytucja RP.
Przez prawo wyznaniowe rozumie się zespół norm prawnych określających sytuację prawną jednostki – każdego człowieka – w zakresie przysługującej jej wolności sumienia
i religii/wyznania oraz zasady relacji pomiędzy państwem a związkami wyznaniowymi, a także sytuację prawną tych podmiotów wyznaniowych. Od pojęcia prawa wyznaniowego należy odróżnić pojęcie prawa wewnętrznego poszczególnych związków wyznaniowych, które określa ich wewnętrzny porządek, strukturę, zasady kultu oraz dogmaty. W związku z tym określenie „prawo wyznaniowe” uzupełniane bywa o przymiotnik „polskie prawo wyznaniowe”[1] lub „państwowe prawo wyznaniowe”[2].
Należy zauważyć, że w polskiej literaturze przedmiotu funkcjonują różne definicje prawa wyznaniowego. Według Henryka Jessego jest to „zbiór przepisów z zakresu administracji państwowej odnoszących się bezpośrednio lub pośrednio do wyznań religijnych, a więc
też do Kościoła rzymskokatolickiego”[3]. Zgodnie z definicją Michała Pietrzaka prawo wyznaniowe to „kompleks norm wydanych lub uznanych przez państwo, określających sytuację jednostki ze względu na jej wyznanie, regulujących stosunek państwa do związków wyznaniowych oraz reglamentujących różnorodne przejawy ich działalności”[4]. Natomiast Józef Krukowski prawo wyznaniowe określa jako „zespół norm prawnych, za pomocą których państwo określa swoje stanowisko wobec zjawiska religijności”, a „istotną treść tego zespołu norm stanowią gwarancje poszanowania wolności sumienia, religii i wyznania oraz zasady relacji między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi”[5]. Zgodnie natomiast z definicją Henryka Misztala prawo wyznaniowe to „zespół norm prawnych, odnoszących się do wolności sumienia i religii jednostek oraz statusu wspólnot religijnych”[6].
Prawo wyznaniowe jest dynamicznie rozwijającą się dyscypliną naukową
i dydaktyczną, która koncentruje się na rozwiązaniach prawnych odnoszących się do wolności religijnej każdego człowieka oraz sytuacji prawnej grup religijnych. Na uczelniach polskich
o randze uniwersyteckiej funkcjonują odrębne katedry prawa wyznaniowego lub zakłady zajmujące się tą materią prawną, ponadto prawo wyznaniowe jest wykładanym na tych uczelniach przedmiotem[7].
Od 2003 r. organizowane są Ogólnopolskie Zjazdy Katedr i Wykładowców Prawa Wyznaniowego[8], w czasie których omawiane są nurtujące problemy prawne z zakresu prawa wyznaniowego oraz przedstawiane wyniki badań nad zagadnieniami prawnowyznaniowymi. Od 2000 r. wydawane są „”[9], na łamach których „publikowane są opracowania naukowe dotyczące prawnych aspektów wolności religijnej oraz relacji między państwem oraz kościołami (a w szczególności Kościołem Katolickim) i innymi związkami wyznaniowymi”. W 2008 r. zostało powołane Polskie Towarzystwo Prawa Wyznaniowego[10], którego celem jest „popieranie rozwoju nauki prawa wyznaniowego, popularyzacja osiągnięć nauki prawa wyznaniowego oraz integracja środowiska specjalistów z zakresu prawa wyznaniowego”. Z inicjatywy Towarzystwa jest wydawany „Przegląd Prawa Wyznaniowego”[11], który „stanowi forum naukowej refleksji nad problemami o charakterze prawno-wyznaniowym”. Towarzystwo kontynuuje również organizowanie cyklicznych Ogólnopolskich Sympozjów Prawa Wyznaniowego połączonych ze Zjazdami Katedr
i Wykładowców Prawa Wyznaniowego[12].
Prawo wyznaniowe i jego zakres są różnie określane. Wynika to z odmiennego rozumienia i postrzegania wolności religijnej. Wolność ta może być postrzegana jako prawo obywatelskie, które jednostronnie jest regulowane w przepisach państwowych albo jako prawo wypływające z godności ludzkiej, które państwo ma chronić i gwarantować. Wynika
to z przyjęcia określonych podstaw aksjologicznych systemu prawnego danego państwa[13].
W państwach europejskich, ze względu na ich historię i tradycję, omawiany zespół norm prawnych pierwszorzędnie odnosił się (i wciąż odnosi) do kościołów chrześcijańskich, dlatego jest określany pojęciem „prawo kościelne” etymologicznie pochodzącym od słowa ecclesia, czyli kościół. Znajduje to odzwierciedlenie w takich jego nazwach, jak ius ecclesiasticum, diritto ecclesiastico, ecclesiastical law[14]. Jest to zespół norm prawnych określających sytuację prawną kościołów, co wynika z wielowiekowej tradycji podkreślającej wpływ Kościoła Katolickiego, a także innych kościołów chrześcijańskich na kształtowanie się systemów prawnych poszczególnych państw. W języku polskim ukształtowała się nazwa prawo wyznaniowe, co podkreśla objęcie zakresem jego norm nie tylko kościoły, ale wszystkie związki wyznaniowe[15]. W niektórych językach ukształtowały się szczególne nazwy prawa wyznaniowego jako prawa, które pochodzi od państwa, w odróżnieniu od prawa własnego poszczególnych związków wyznaniowych: Staatskirchenrecht, Štátne cirkevne pràwó.
Od pojęcia prawo wyznaniowe należy odróżnić prawo własne związków wyznaniowych,
a w szczególności prawo kanoniczne, które jest prawem wewnętrznym Kościoła Katolickiego: ius canonicum, diritto canonico, droit canonique, Kanonischrecht[16].
Już od czasów starożytnych można zauważyć funkcjonowanie zasad, norm prawnych określających doniosłość i rolę religii w państwie. Wraz z historycznym rozwojem relacji państwo – Kościół widoczne było kształtowanie się zasad prawnych określających te relacje oraz sytuację prawną jednostki/każdego człowieka w zakresie możliwości korzystania
z wolności religijnej. Najściślejsze powiązanie państwa i religii widoczne było w zasadach prawnych ukształtowanych w okresie monizmu religijno-politycznego. Zgodnie z zasadami tego systemu władza polityczna i religijna była skupiona w jednym podmiocie, władcy,
który dzierżył w swoim ręku najwyższą władzę świecką i religijną, pełnił funkcje najwyższego kapłana, a nawet często oddawano mu cześć boską. W państwie funkcjonowała jedna religia oficjalna, którą musieli wyznawać wszyscy poddani oraz ludy podbite z powodu braku wolności religijnej. Religia pełniła funkcję spajającą i ujednolicającą państwo. Przynależność religijna jednostki była utożsamiana z przynależnością państwową. Dlatego odstępstwo
od religii państwowej było rozumiane jako zdrada państwa. W pewnym zakresie wolność religijna pojawiła się w Cesarstwie Rzymskim, ponieważ ludy podbite przez to imperium mogły wyznawać bez przeszkód swoje wierzenia. Nadal jednak prawo nakazywało oddawanie czci boskiej cesarzowi, którego kult miał być elementem spajającym całe Cesarstwo Rzymskie. W trudnej sytuacji stawiało to wyznawców religii monoteistycznych (żydzi, chrześcijanie), których zasady religijne pozwalały na oddawanie czci jedynie Bogu. Stało się to powodem
ich prześladowań[17].
Wydany w 313 r. przez Konstantyna Wielkiego edykt mediolański zapoczątkował dualny system relacji państwo – Kościół, cezaropapizm w wersji bizantyjskiej. Zgodnie
z postanowieniami edyktu Cesarstwo Rzymskie uznawało wolność religijną dla chrześcijan
na zasadzie równości wyznań. Zerwano z jednością monistyczną, uznając odrębność strukturalną Kościoła Katolickiego od państwa oraz gwarantowano mu swobodę funkcjonowania w państwie. Cesarstwo Rzymskie podjęło jednak działania w celu prawnego podporządkowania i uzyskania zwierzchności nad Kościołem Katolickim. Przejawem tego było nadanie sobie przez Konstantyna Wielkiego tytułu biskupa do spraw zewnętrznych (episcopus ad extra). Potwierdzeniem tej linii polityki w państwie było wydanie przez cesarza Konstancjusza w 341 r. edyktu zezwalającego na akty nietolerancji wobec pogan oraz wydanie przez cesarza Teodozjusza Wielkiego w 380 r. w Salonikach edyktu O wierze katolickiej, zgodnie z którym religii katolickiej został nadany charakter oficjalnej religii państwowej. Szczytowa postać cezaropapizmu bizantyjskiego miała miejsce za panowania cesarza Justyniana. Wydawał on akty prawne, na podstawie których ingerował w duchową
i doktrynalną sferę działalności Kościoła oraz sankcjonował karnie zachowania przeciwko religii, takie jak apostazja i herezje. Taka praktyka prawna doprowadziła do powstania ścisłego powiązania Kościoła z państwem i do rozwoju kościoła państwowego. Ta forma zwierzchności państwa nad kościołem przetrwała aż do upadku Cesarstwa Wschodniego[18].
Po upadku Cesarstwa Zachodniego zaczął się kształtować kolejny system relacji państwo – Kościół: cezaropapizm w wersji frankońskiej. Znaczącym momentem była koronacja Pepina Małego na króla Franków w 751 r., a następnie nadanie papieżowi
na własność terytorium zwanego Patrimonium Sancti Petri, co dało początek Państwu Kościelnemu. Największe jednak znaczenie dla ukształtowania się cezaropapizmu frankońskiego miało panowanie Karola Wielkiego, który w 800 r. w Rzymie został koronowany przez papieża Leona III na cesarza rzymskiego. Tworzone przez niego prawo miało umożliwić skupienie w jego ręku władzy nie tylko państwowej, ale również kościelnej. Celem Karola Wielkiego było niesienie pomocy Kościołowi wewnątrz poprzez prawną ingerencję w jego sprawy natury duchowej oraz pomoc na zewnątrz przed atakami heretyków i pogan[19].
Rozpad Cesarstwa Karolingów spowodował przeniesienie ośrodka władzy do państw germańskich. W X wieku wiodącą pozycję uzyskali książęta Saksonii, w wyniku czego ukształtował się cezaropapizm germański. Cesarze niemieccy, również poprzez wydawane akty prawne, realizowali dążenie do supremacji nad kościołem, czemu sprzyjał panujący wówczas system feudalny. W tworzonym przez nich prawie ingerowali bardzo daleko w sprawy wewnętrzne kościoła, jego sprawy duchowe, ale również w obsadę stanowisk kościelnych[20].
Istotne zmiany w zakresie zasad relacji pomiędzy państwem a Kościołem zaszły w okresie XI-XIII wieku. Ukształtował się wówczas system podporządkowania władzy świeckiej Kościołowi, czyli teokracja papieska (papocezaryzm). Nowe zasady oparte były
na idei jednej społeczności chrześcijańskiej utożsamianej z Kościołem. Przyjęto zasadę prawną pełnej władzy papieża również w zakresie spraw doczesnych, dlatego władcy świeccy mieli być mu posłuszni. Osoba papieża oraz wszystkie sprawy Kościoła stały się niezależne od państwa, które jednak miało obowiązek udzielania pomocy Kościołowi dla realizacji jego celów. Prawo kanoniczne jako przejaw Prawa Bożego uzyskało prymat nad prawem wydawanym przez władców świeckich. Jednocześnie władcy świeccy dążyli
do uniezależnienia się od papiestwa, na co dowodem jest ówczesny spór
o inwestyturę[21].
Z powodu rozpadu Cesarstwa Rzymskiego oraz reformacji doszło do ukształtowania się systemu supremacji władzy świeckiej nad kościelną, czyli jurysdykcjonalizmu. Sprzyjało temu osłabienie pozycji papiestwa oraz rządy absolutne władców świeckich. Jako pierwszy pojawił się jurysdykcjonalizm w wersji protestanckiej. Kościoły protestanckie odrzuciły prymat papieża i weszły pod jurysdykcję władców świeckich, którzy w tworzonym przez siebie prawie decydowali o najważniejszych sprawach kościelnych, również tych duchowych. Natomiast zgodnie z zasadami jurysdykcjonalizmu w wersji katolickiej pozycja papieża była mocno ograniczona zwłaszcza względem kościołów lokalnych. Pozycję władcy świeckiego umacniała absolutystyczna forma rządów. Jako przykład należy wskazać tu gallikanizm francuski oparty na zasadach prawnych określonych w konkordacie z 1516 r., zgodne z którym król francuski uzyskał prawo do ingerowania w wewnętrzne sprawy kościelne[22].
W kolejnych wiekach kształt przepisów prawnych określających relację państwa
do Kościoła oraz sytuację jednostki w zakresie wolności religijnej uzależniony
był od nastawienia państwa do religii. Należy tu wskazać system powiązania państwa z religią, co jest nazywane systemem państw wyznaniowych. Najważniejsze akty prawne w tym systemie nadają jednej religii, jednemu związkowi wyznaniowemu pozycję uprzywilejowaną, rangę religii państwowej. W wersji umiarkowanej gwarantowana jest wolność religijna. Ta wersja funkcjonuje w państwach skandynawskich, Grecji oraz Anglii. W wersji radykalnej natomiast dochodzi do afirmacji w porządku prawnym określonej religii, która jest wspierana przez państwo. Przepisy prawne zakazują również wyznawania religii innych niż religia oficjalna. Taki system relacji państwo – Kościół charakterystyczny jest zwłaszcza dla niektórych państw muzułmańskich[23].
Jednocześnie rozwijały się systemy separacji państwa od Kościoła. W zależności
od nastawienia do religii uformowały się odmienne wersje tych systemów, co miało decydujący wpływ na kształt przepisów wyznaniowych w tych państwach. Systemy oparte
na skrajnym oddzieleniu Kościoła od państwa charakterystyczne są dla państw totalitarnych, gdzie przepisy prawne bardzo daleko ograniczają, a nawet eliminują możliwość funkcjonowania związków wyznaniowych z jednoczesnym ograniczeniem wolności religijnej, a nawet jej zakazem (państwa faszystowskie, nazistowskie czy komunistyczne)[24]. Jednocześnie ukształtowały się różne systemy separacji Kościoła od państwa przy zagwarantowaniu wolności religijnej oraz swobody funkcjonowania związków wyznaniowych. Należy tu wskazać amerykański model określany też jako separacja czysta, którego podstawy prawne znajdują się w przepisach Konstytucji Federalnej z 17 września 1787 r. oraz I Poprawki do Konstytucji. Istotą tego systemu jest zakaz ustanawiania praw, które wspierałyby jedną bądź wszystkie religie albo ingerowały w zakres wolności religijnej poszczególnych ludzi[25].
Innym modelem separacji jest wersja francuska, określana jako wroga. Podwaliny tego systemu zostały ukształtowane w okresie Rewolucji Francuskiej głoszącej hasło wolności
od religii. Współcześnie podstawy normatywne tego systemu zostały określone w przepisach ustawy z 9 grudnia 1905 r. o rozdziale Kościołów od państwa. Zgodnie z jej postanowieniami państwo francuskie ma być laickie i neutralne w kwestiach religijno-światopoglądowych. Wprowadzony został tam zakaz finansowania działalności religijnej ze środków publicznych. Związki wyznaniowe dotychczas uznawane za oficjalne utraciły osobowość prawną. Zakazano umieszczania symboli religijnych w przestrzeni publicznej oraz sprawowania kultu poza miejscami do tego przeznaczonymi. W kolejnych latach doszło do kilku nowelizacji wskazanego aktu prawnego i złagodzenia antykościelnej i antyreligijnej polityki we Francji[26].
Natomiast pozytywne nastawienie do religii w państwie charakterystyczne jest dla modelu niemieckiego, zwanego również separacją skoordynowaną. Podstawy normatywne tego systemu zostały określone w przepisach Konstytucji Weimarskiej z 11 sierpnia 1919 r., które zakazywały ustanawiania religii państwowej i nadania jednemu związkowi wyznaniowemu pozycji uprzywilejowanej. Postanowienia tego aktu zostały inkorporowane
do Ustawy zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec z 23 maja 1949 r. Przepisy prawne w tym systemie gwarantują autonomię związków wyznaniowych, którym nadaje się status korporacji prawa publicznego. Ważną zasadą prawną tego systemu jest również współdziałanie pomiędzy państwem a związkami wyznaniowymi oraz zawieranie umów publicznoprawnych pomiędzy tymi podmiotami w zakresie spraw je interesujących. Przepisy prawne w systemie niemieckim zezwalają na finansowanie działalności związków wyznaniowych oraz
nie wykluczają przejawów religijności z przestrzeni publicznej[27].
System relacji państwo – Kościół w Polsce najbardziej zbliżony jest do modelu separacji skoordynowanej. Najważniejszą podstawą normatywną unormowań wyznaniowych w polskim systemie prawnym jest art. 53 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.[28],
który gwarantuje każdemu człowiekowi wolność sumienia i religii[29]. Natomiast podstawy normatywne określające zasady instytucjonalnych relacji pomiędzy państwem a związkami wyznaniowymi zostały określone w art. 25 Konstytucji RP. Są to zasady: równouprawnienia związków wyznaniowych, bezstronności światopoglądowej władz publicznych, autonomii i niezależności, współdziałania oraz bilateralności. Uszczegółowienie tych zasad jest określone w wielu aktach prawa powszechnie obowiązującego. Gwarantują
one swobodę funkcjonowania związków wyznaniowych w Polsce oraz wolność religijną
w aspekcie indywidualnym. Dopuszcza się również obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej. Związki wyznaniowe mają prawo do uregulowania swojej sytuacji prawnej
i nabycia osobowości prawnej, dysponują swobodą w zakresie realizacji funkcji religijnych, dopuszcza się finansowanie tych podmiotów ze środków publicznych. Zgodnie ze wskazanymi zasadami przepisy określające sytuację prawną poszczególnych związków wyznaniowych określane są dwustronnie na podstawie wspólnych uzgodnień. W stosunku do Kościoła Katolickiego są to przepisy Konkordatu oraz właściwych ustaw, w stosunku do pozostałych związków wyznaniowych są to przepisy ustaw, które powinny być uchwalone po uprzednim podpisaniu umowy pomiędzy przedstawicielami Rady Ministrów i przedstawicielami związków wyznaniowych[30].
Unormowania z zakresu prawa wyznaniowego są obecne w wielu aktach prawnych
o randze międzynarodowej oraz aktach prawnych krajowych. Na źródła prawa wyznaniowego składają się akty normatywne, które całościowo, ale również fragmentarycznie określają prawa i obowiązki w zakresie realizacji wolności religijnej w wymiarze indywidualnym
i kolektywnym[31].
Zgodnie z hierarchią źródeł prawa najważniejszym aktem prawnym w Polsce
jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. Najważniejsze unormowania dotyczące prawa wyznaniowego zostały uregulowane w art. 53, który reguluje zakres wolności sumienia i religii w aspekcie indywidualnym, oraz w art. 25, który określa sytuacje prawną związków wyznaniowych oraz zasady ich relacji z państwem. Pośród przepisów konstytucyjnych znajdują się również inne odnoszące się do wolności sumienia i religii[32].
Przepisy z zakresu prawa wyznaniowego zawarte są również w ratyfikowanych przez Polskę umowach międzynarodowych. Należy podkreślić tu znaczenie Konkordatu zawartego pomiędzy Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, który został podpisany 28 lipca 1993 r., a następnie ratyfikowany 23 lutego 1998 r.[33]. Akt ten normuje sytuacje prawną Kościoła Katolickiego w Polsce oraz katolików w zakresie realizacji wolności sumienia i religii. Jednak z uwagi na konstytucyjną zasadę równouprawnienia związków wyznaniowych, unormowania tego aktu mają również znaczenie dla innych związków wyznaniowych[34].
Gwarancje wolności myśli, sumienia i religii uregulowane są również w ratyfikowanych przez Polskę umowach wielostronnych o zasięgu uniwersalnym i europejskim. Należy
tu wskazać w szczególności unormowania chroniące wolność religijną zawarte
w art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych[35] oraz chroniące wolność rodziców w zakresie religijnego i moralnego wychowania dzieci w art. 13 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych[36]. Na szczególną uwagę zasługuje także gwarancja zawarta w art. 9 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności[37], który jest podstawą wydawania orzeczeń przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Gwarancje poszanowania wolności religijnej uregulowane
są również w przepisach Traktatu o Unii Europejskiej[38], gdzie w art. 6 za zasady ogólne prawa unijnego uznano poszanowanie praw człowieka zagwarantowanych w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, a także tradycji konstytucyjnych Państw Członkowskich UE oraz nadano moc wiążącą Karcie Praw Podstawowych[39], która w sposób szczególny gwarantuje w art. 10 wolność religijną. Natomiast w art. 17 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej[40] wprowadzono zasadę wyłącznej kompetencji państw członkowskich w zakresie określenia statusu prawnego grup o charakterze religijnym. Przepisy wyznaniowe zawarte są w wielu innych jeszcze aktach prawa międzynarodowego takich jak Konwencje przyjęte w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych. Postanowienia dotyczące poszanowania wolności religijnej zawierają akty niepodlegające ratyfikacji, takie jak deklaracje i rezolucje wydane przez Organizację Narodów Zjednoczonych oraz dokumenty i akty końcowe wydane przez Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie[41].
Przepisy stanowiące źródła prawa wyznaniowego zawarte są w wielu ustawach.
Na szczególną uwagę zasługuje ustawa z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia
i wyznania stanowiąca normy generalne dotyczące poszanowania wolności sumienia i religii poszczególnych ludzi oraz uregulowania sytuacji prawnej związków wyznaniowych[42].
Na uwagę zasługują również akty o randze ustawowej regulujące odrębnie status prawny poszczególnych związków wyznaniowych[43]. Powinny one być uchwalane w szczególnym trybie określonym w art. 25 ust. 5 Konstytucji RP, po uprzednim podpisaniu umowy pomiędzy przedstawicielami Rady Ministrów a przedstawicielami związku wyznaniowego. Przepisy wyznaniowe uregulowane są ponadto w ustawach normujących jedynie określone kwestie dotyczące korzystania z wolności religijnej przez poszczególne osoby oraz działalności związków wyznaniowych[44].
Gwarancje poszanowania wolności religijnej zawarte są w przepisach rozporządzeń dotyczących sytuacji prawnej związków wyznaniowych będących aktami wykonawczymi
do ustaw oraz w aktach prawa miejscowego. Duże znaczenie mają również postanowienia krajowych umów i porozumień zawieranych pomiędzy organami władzy państwowej
a reprezentantami związków wyznaniowych, które dotyczą w szczególności określenia kwalifikacji wymaganych od nauczycieli religii[45].
Z perspektywy źródeł prawa wyznaniowego duże znaczenie mają również przepisy prawa wewnętrznego związków wyznaniowych. Nie obowiązują one automatycznie w obszarze prawa państwowego, jednak w szczególnych sytuacjach na podstawie odesłań zawartych w przepisach państwowych mogą wywoływać skutki w systemie prawnym państwowym. Dotyczy to w szczególności spraw znajdujących się w zakresie zainteresowania zarówno państwa, jak i związków wyznaniowych, takich jak instytucja małżeństwa czy też zakres uprawnień organów kościelnych osób prawnych[46].
Prawo wyznaniowe to normy prawne dotyczące realizacji wolności religijnej poszczególnych ludzi oraz sytuacji prawnej związków wyznaniowych. Jest ono odrębną dyscypliną naukową i dydaktyczną, jednak normy wyznaniowe można odnaleźć niemal w każdej gałęzi prawa. Dokonując ich praktycznej interpretacji, należy brać pod uwagę specyfikę i zasady funkcjonujące w tych poszczególnych gałęziach prawa[47].
Praktyczne zastosowanie norm wyznaniowych, które można odnaleźć w wielu gałęziach prawa, jest najlepiej widoczne w bogatym orzecznictwie polskich sądów powszechnych, orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, a także Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Do zagadnień szczególnie często rozważanych w orzecznictwie w ostatnim czasie należy w szczególności obecność różnych symboli religijnych w przestrzeni publicznej. Obecność symbolu krzyża w Sali Rady Miejskiej została poddana ocenie prawnej w wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 28 października 1998 r.[48], w wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie z 26 marca 2010 r.[49] oraz w wyroku Sądu Apelacyjnego
w Warszawie z 9 grudnia 2013 r[50]. Obecność tego symbolu w salach szkolnych była przedmiotem wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 18 marca 2011 r. w sprawie Lautsi i in. przeciwko Włochom[51], natomiast noszenie tego symbolu w miejscu pracy przez pracowników było przedmiotem wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
z 15 stycznia 2013 r. w sprawie Eweida i in. przeciwko Wielkiej Brytanii[52]. Z kolei noszenie chusty muzułmańskiej było przedmiotem wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,
w szczególności z 1 lipca 2014 r. w sprawie S.A.S. przeciwko Francji[53], a także z 11 lipca 2017 r. w sprawach Dakir przeciwko Belgii[54] oraz Belcacemi i Oussar przeciwko Belgi[55].
Zauważyć należy także, że zagadnienie dyskryminacji z powodu wyznawanej religii – w szczególności w miejscu pracy – stało się zagadnieniem rozpatrywanym w odpowiedziach
na pytania prejudycjalne w wyrokach Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Trzeba
tu wskazać w szczególności wyrok z 22 stycznia 2019 r., C-193/17, w sprawie Cresco Investigation Gmbh przeciwko Markusowi Achatziemu[56] odnoszący się do prawa do dodatkowego dnia wolnego od pracy ze względów religijnych oraz wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z 17 kwietnia 2018 r., C-414/16, w sprawie Vera Egenberger przeciwko Evangelisches Werk Für Diakonie Und Entwicklung Ev[57] dotyczący przynależności religijnej jako wymagania zawodowego stawianego pracownikowi.
Przedmiotem orzeczeń stało się również przestępstwo obrazy uczuć religijnych. Zagadnienie to zostało podjęte w szczególności w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 6 października 2015 r., SK 54/13[58], uchwale Sądu Najwyższego z 29 października 2012 r., I KZP 12/12 (zamiar popełnienia przestępstwa obrazy uczuć religijnych)[59] oraz postanowieniu Sądu Najwyższego z 5 marca 2015 r. III KK 274/14 (działalność artystyczna a przestępstwo obrazy uczuć religijnych)[60]. Doniosłe znaczenie ma również prawo do sprzeciwu sumienia, które było przedmiotem wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 7 lipca 2011 r. w sprawie Bayatyan przeciwko Armenii[61] oraz wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r. (K 12/14)[62].
Zagadnienie dotyczące recepcji prawa wewnętrznego związków wyznaniowych
do prawa państwowego w zakresie stosunków cywilnoprawnych stało się przedmiotem wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 19 grudnia 2018 r. w sprawie Molla Sali przeciwko Grecji[63]. Natomiast określenie uprawnień organów kościelnych osób prawnych w porządku prawnym państwowym stało się przedmiotem w szczególności wyroku Sądu Najwyższego z 24 marca 2004 r. (IV CK 108/03)[64] oraz uchwały Sądu Najwyższego z 19 grudnia 2008 r. (III CZP 122/08)[65].
Jednym ze szczegółowych zagadnień wyznaniowych z zakresu prawa podatkowego będącego aktualnym przedmiotem orzecznictwa jest możliwość skorzystania przez darczyńcę z ulgi podatkowej z tytułu dokonania darowizny na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą. Należy przywołać tu uchwałę Naczelnego Sądu Administracyjnego (cała izba)
z 14 marca 2005 r. (FPS 5/04)[66].
Europejski Trybunał Praw Człowieka zajmował się również w szczególności zagadnieniem lekcji religii i etyki w wyroku z 15 czerwca 2010 r. w sprawie Grzelak przeciwko Polsce[67] oraz zagadnieniem dostępności dla osób osadzonych w zakładach penitencjarnych diety uwzględniającej wymogi religijne w wyroku z 10 grudnia 2010 r. w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce[68].
Prawo wyznaniowe jest to zespół norm prawnych określających sytuację prawną każdego człowieka w zakresie przysługującej mu wolności sumienia i religii/wyznania
oraz sytuację prawną grup o charakterze religijnym. Od prawa wyznaniowego należy odróżnić prawo wewnętrzne poszczególnych związków wyznaniowych, czyli w szczególności prawo kanoniczne, które jest prawem wewnętrznym Kościoła Katolickiego. Prawo wyznaniowe
jest dynamicznie rozwijającą się dyscypliną naukową i dydaktyczną wykładaną na uczelniach wyższych w Polsce. Wraz z historycznym rozwojem relacji państwo – Kościół widoczne było kształtowanie się zasad prawnych określających te relacje oraz zasad regulujących możliwość korzystania z wolności religijnej przez poszczególnych ludzi.
Najważniejsze znaczenie dla prawa wyznaniowego w Polsce ma art. 53 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., który gwarantuje każdemu człowiekowi wolność sumienia i religii oraz art. 25 tego aktu, w którym określone zostały zasady relacji państwo – Kościół. Unormowania z zakresu prawa wyznaniowego są obecne również w wielu aktach prawnych o randze międzynarodowej oraz aktach prawnych krajowych.
Praktyczne zastosowanie norm wyznaniowych jest najlepiej widoczne w bogatym orzecznictwie polskich sądów powszechnych, Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
Góralski W., Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, Płock 2003.
Krukowski J., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2006.
Krukowski J., Kościelne prawo publiczne. Prawo konkordatowe, Lublin 2013.
Krukowski J., K. Warchałowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2000.
Mezglewski A, Systemy relacji państwo–kościół w ujęciu historycznym, w: A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011, s. 11-23.
Misztal H., Konstytucyjne gwarancje wolności sumienia i religii, : A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011, s. 66-73.
Misztal H., Pojęcie prawa wyznaniowego, w: Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego. Materiały I Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 14-16 stycznia 2003), red. A. Mezglewski, Lublin 2004, s. 11-37.
Misztal H., Polskie prawo wyznaniowe. I Zagadnienia wstępne. Rys historyczny, Lublin 1997.
Misztal H., Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, w: A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011, s. 1-6.
Misztal H., Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, w: Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 27-35.
Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2010.
Prawo Wyznaniowe III Rzeczypospolitej, red. H. Misztal, Lublin-Sandomierz 1999.
Stanisz P., Naczelne zasady instytucjonalnych relacji państwo-kościół, w: A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011, s. 74-88.
Stanisz P., Źródła prawa wyznaniowego Rzeczypospolitej Polskiej, w: A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011, s. 48-66.
Stanisz P., Źródła prawa wyznaniowego, w: Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego. Materiały I Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 14-16 stycznia 2003), red. A. Mezglewski, Lublin 2004, s. 303-333.
Świątkowski H., Wyznaniowe prawo państwowe, Warszawa 1962.
Tunia A., Kierunki i dynamika rozwoju nauki i dydaktyki prawa wyznaniowego w Polsce, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2008, t. 11, s. 133-154.
Tunia A., Pojęcie i nauka prawa wyznaniowego w Polsce, „Przegląd Prawno-Ekonomiczny” 2007, t. 1, s. 13-27.
Uruszczak W., Prawo wyznaniowe, Kraków 1997.
Winiarczyk-Kossakowska M., Państwowe prawo wyznaniowe, Warszawa 1999.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r., Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 16 grudnia 1966 r., Dz. U. z 1994 r. Nr 23, poz. 80.
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z dnia 16 grudnia 1966 r., Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169.
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318.
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z dnia 7 grudnia 2007 r., Dz. Urz. UE 2007 C 303, s. 1.
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana, Dz. Urz. UE 2010 C 83, s. 1.
Traktat o Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana, Dz. Urz. UE 2010 C 83, s. 13.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchji duchownej, Dz.U. Nr 38, poz. 363.
Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. Nr 30, poz. 240.
Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. Nr 30, poz. 241.
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, Dz. U. z 2017 r., poz. 1153.
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2019 r., poz. 1347.
Ustawa z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1726.
Ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 43.
Ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 483.
Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1599.
Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1889.
Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 169.
Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1712.
Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 14.
Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 13.
Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 44.
Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej. Dz.U. 2014 r., poz. 1798.
Wyrok ETPC z 15 czerwca 2010 r. Grzelak przeciwko Polsce, nr skargi 7710/02.
Wyrok ETPC z 10 grudnia 2010 r. Jakóbski przeciwko Polsce, nr skargi 18429/06.
Wyrok ETPC z 18 marca 2011 r. Lautsi i in. przeciwko Włochom, nr skargi 30814/06.
Wyrok ETPC z 7 lipca 2011 r. Bayatyan przeciwko Armenii, nr skargi 23459/03.
Wyrok ETPC z 15 stycznia 2013 r. Eweida i in. przeciwko Wielkiej Brytanii, nr skargi: 48420/10, 59842/10, 51671/10 i 36516/10.
Wyrok ETPC z 1 lipca 2014 r. S.A.S. przeciwko Francji, nr skargi 43835/11.
Wyrok ETPC z 11 lipca 2017 r. Dakir przeciwko Belgii, nr skargi 4619/12.
Wyrok ETPC z 11 lipca 2017 r. Belcacemi i Oussar przeciwko Belgii, nr skargi 37798/13.
Wyrok ETPC z 19 grudnia 2018 r. Molla Sali przeciwko Grecji, nr skargi 20452/14.
Wyrok TSUE z 17 kwietnia 2018 r., C-414/16, Vera Egenberger przeciwko Evangelisches Werk Für Diakonie Und Entwicklung Ev, ZOTSiSPI 2018, nr 4, poz. I-257.
Wyrok TSUE z 22 stycznia 2019 r., C-193/17, Cresco Investigation Gmbh przeciwko Markusowi Achatzi, LEX nr 2609295.
Wyrok TK z 6 października 2015 r. SK 54/13, OTK-A 2015/9/142.
Wyrok TK z 7 października 2015 r. (K 12/14), OTK-A 2015, nr 9, poz. 143.
Wyrok SN z 24 marca 2004 r. (IV CK 108/03), OSNC 2005, nr 4, poz. 65.
Uchwała SN z 19 grudnia 2008 r. (III CZP 122/08), „Biuletyn Sądu Najwyższego” 2008, nr 12, poz. 7.
Uchwała SN z 29 października 2012 r. I KZP 12/12, OSNKW 2012, nr 11, poz. 112.
Postanowienie SN z 5 marca 2015 r. III KK 274/14, OSNKW 2015, nr 9, poz. 72.
Uchwała NSA (cała izba) z 14 marca 2005 r. (FPS 5/04), ONSAiWSA 2005, nr 3, poz. 49.
Wyrok SA w Łodzi z 28 października 1998 r., II AKa 182/98, OSA 1999, nr 1-2, poz. 19.
Wyrok SA w Warszawie z 9 grudnia 2013 r., I ACa 608/13, LEX nr 1428254.
Wyrok SO w Szczecinie z 26 marca 2010 r., I C 28/10, OSA 2012, nr 4, s. 90-111.
Ogólnopolskie Zjazdy Katedr i Wykładowców Prawa Wyznaniowego https://www.kul.pl/zorganizowane-konferencje,art_33576.html, dostęp z: 05.06.2023.
„Studia z Prawa Wyznaniowego” https://www.kul.pl/studia-z-prawa-wyznaniowego,11824.html, dostęp z: 05.06.2023.
Polskie Towarzystwo Prawa Wyznaniowego https://ptpw.pl/, dostęp z: 05.06.2023.
„Przegląd Prawa Wyznaniowego” https://ptpw.pl/przeglad-prawa-wyznaniowego, dostęp z: 05.06.2023.
Ogólnopolskie Sympozja Prawa Wyznaniowego połączone ze Zjazdami Katedr i Wykładowców Prawa Wyznaniowego https://ptpw.pl/ogolnopolskie-sympozja-prawa-wyznaniowego, dostęp z: 05.06.2023.
dr Aneta Maria Abramowicz, adiunkt w Katedrze Prawa Wyznaniowego Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
[1] H. Misztal, Polskie prawo wyznaniowe. I Zagadnienia wstępne. Rys historyczny, Lublin 1997; W. Uruszczak, Prawo wyznaniowe, Kraków 1997; Prawo Wyznaniowe III Rzeczypospolitej, red. H. Misztal, Lublin–Sandomierz 1999; J. Krukowski, K. Warchałowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2000; W. Góralski, Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, Płock 2003; J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2006; M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2010; H. Misztal, Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, w: Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 27–29; H. Misztal, Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, w: A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011, s. 1–3.
[2] H. Świątkowski, Wyznaniowe prawo państwowe, Warszawa 1962; M. Winiarczyk-Kossakowska, Państwowe prawo wyznaniowe, Warszawa 1999.
[3] Za H. Misztal, Polskie prawo wyznaniowe, dz. cyt., s. 32.
[4] M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, dz. cyt., s. 15.
[5] J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, dz. cyt., s. 17.
[6] H. Misztal, Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, dz. cyt., s. 2.
[7] Zob. A. Tunia, Kierunki i dynamika rozwoju nauki i dydaktyki prawa wyznaniowego w Polsce, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2008, t. 11, s. 133–154.
[8] https://www.kul.pl/zorganizowane-konferencje,art_33576.html, dostęp z: 05.06.2023. Inicjatywę tę rozpoczęła Katedra Prawa Wyznaniowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
[9] https://www.kul.pl/studia-z-prawa-wyznaniowego,11824.html, dostęp z: 05.06.2023.
[10] https://ptpw.pl/, dostęp z: 05.06.2023.
[11] https://ptpw.pl/przeglad-prawa-wyznaniowego, dostęp z: 05.06.2023.
[12] https://ptpw.pl/ogolnopolskie-sympozja-prawa-wyznaniowego, dostęp z: 05.06.2023.
[13] H. Misztal, Pojęcie prawa wyznaniowego, w: Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego. Materiały I Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 14-16 stycznia 2003), red. A. Mezglewski, Lublin 2004, s. 15-16; A. Tunia, Pojęcie i nauka prawa wyznaniowego w Polsce, „Przegląd Prawno-Ekonomiczny” 2007, t. 1, s. 13.
[14] H. Tenże, Pojęcie prawa wyznaniowego, dz. cyt., s. 11-13.
[15] Tenże, Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, dz. cyt., s. 2.
[16] Tenże, Polskie prawo wyznaniowe, dz. cyt., s. 32; tenże, Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, dz. cyt., s. 27; tamże, s. 2.
[17] A. Mezglewski, Systemy relacji państwo-kościół w ujęciu historycznym, w: A. Mezglewski, H. Misztal,
P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, dz. cyt., s. 12-14; J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne. Prawo konkordatowe, Lublin 2013, s. 15-16.
[18] A. Mezglewski, Systemy relacji państwo-kościół, dz. cyt., s. 15; J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne, dz. cyt., s. 23-25.
[19] A. Mezglewski, Systemy relacji państwo-kościół, dz. cyt., s. 14-15; J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne, dz. cyt., s. 26-28.
[20] A. Mezglewski, Systemy relacji państwo-kościół, dz. cyt., s. 15; J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne, dz. cyt., s. 28-29.
[21] A. Mezglewski, Systemy relacji państwo-kościół, dz. cyt., s. 15-16; J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne, dz. cyt., s. 33-36.
[22] A. Mezglewski, Systemy relacji państwo-kościół, dz. cyt., s. 16; J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne, dz. cyt., s. 37-42.
[23] J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne, dz. cyt., s. 46, 82-91.
[24] A. Mezglewski, Systemy relacji państwo-kościół, dz. cyt., s. 19-20; J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne, dz. cyt., s. 67-80.
[25] A. Mezglewski, Systemy relacji państwo-kościół, dz. cyt., s. 20-21; J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne, dz. cyt., s. 47-52.
[26] A. Mezglewski, Systemy relacji państwo-kościół, dz. cyt., s. 17-19; J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne, dz. cyt., s. 53-57.
[27] Mezglewski, Systemy relacji państwo-kościół, dz. cyt., s. 22-23; J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne, dz. cyt., s. 64-67.
[28] Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.
[29] H. Misztal, Konstytucyjne gwarancje wolności sumienia i religii, w: A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, dz. cyt., s. 67.
[30] P. Stanisz, Naczelne zasady instytucjonalnych relacji państwo-kościół, w: A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, dz. cyt., s. 74-88.
[31] P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego Rzeczypospolitej Polskiej, w: A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, dz. cyt., s. 49-50; P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego, w: Prawo wyznaniowe
w systemie prawa polskiego. dz. cyt., s. 303-305.
[32] P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego Rzeczypospolitej, dz. cyt., s. 50-51; P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego, dz. cyt., s. 310-312.
[33] Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318.
[34] P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego Rzeczypospolitej, dz. cyt., s. 51-52; P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego, dz. cyt., s. 312-313.
[35] Dz. U. z 1994 r. Nr 23, poz. 80.
[36] Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169.
[37] Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.
[38] Dz. Urz. UE 2010 C 83, s. 13.
[39] Dz. Urz. UE 2007 C 303, s. 1.
[40] Dz. Urz. UE 2010 C 83, s. 1.
[41] P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego Rzeczypospolitej, dz. cyt., s. 38-42; 52-54.
[42] Dz. U. z 2017 r., poz. 1153.
[43] Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchji duchownej, Dz. U. Nr 38, poz. 363; Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. Nr 30, poz. 240; Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. Nr 30, poz. 241;Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2019 r., poz. 1347; Ustawa z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1726; Ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 43; Ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 483; Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1599; Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1889; Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 169; Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1712; Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 14; Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 13; Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 44; Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 2014 r., poz. 1798.
[44] P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego Rzeczypospolitej, dz. cyt., s. 55-60; P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego, dz. cyt., s. 323-326.
[45] P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego Rzeczypospolitej, dz. cyt., s. 60-64; P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego, dz. cyt., s. 326-327.
[46] P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego Rzeczypospolitej, dz. cyt., s. 64-66; P. Stanisz, Źródła prawa wyznaniowego, dz. cyt., s. 331-332.
[47] H. Misztal, Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, w: A. Mezglewski, dz. cyt., s. 3.
[48] II AKa 182/98, OSA 1999, nr 1-2, poz. 19.
[49] I C 28/10, OSA 2012, nr 4, s. 90-111.
[50] I ACa 608/13, LEX nr 1428254.
[51] Nr skargi 30814/06.
[52] Nr skargi 48420/10, 59842/10, 51671/10 i 36516/10.
[53] Nr skargi 43835/11.
[54] Nr skargi 4619/12.
[55] Nr skargi 37798/13.
[56] LEX nr 2609295.
[57] ZOTSiSPI 2018, nr 4, poz. I-257.
[58] OTK-A 2015/9/142.
[59] OSNKW 2012, nr 11, poz. 112.
[60] OSNKW 2015, nr 9, poz. 72.
[61] Nr skargi 23459/03.
[62] OTK-A 2015, nr 9, poz. 143.
[63] Nr skargi 20452/14.
[64] OSNC 2005, nr 4, poz. 65.
[65] „Biuletyn Sądu Najwyższego” 2008, nr 12, poz. 7.
[66] ONSAiWSA 2005, nr 3, poz. 49.
[67] Nr skargi 7710/02.
[68] Nr skargi 18429/06.
