Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Europa jest pojęciem niejednoznacznym. Zawiera w sobie wiele wymiarów, które dopiero połączone dają jej prawdziwy obraz. Pierwszym z nich jest wymiar geograficzny. Oznacza kontynent (subkontynent) leżący na półkuli północnej. Obejmuje obszar na zachodzie od Oceanu Atlantyckiego, na wschodzie do gór Ural, na północy od Oceanu Arktycznego oraz na południu do Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Jej powierzchnia stanowi 2 procent kuli ziemskiej. Drugi wymiar to wymiar polityczny. W Europie znajduje się obecnie 46 państw (uznanych na arenie międzynarodowej). Część terytorialnie leży także w Azji. 27 z nich tworzy Unię Europejską, czyli gospodarczo-polityczny związek oparty o zasadę współpracy i integracji. Z tą ideą, stanowiącą podstawę istnienia Unii Europejskiej związany jest kolejny wymiar tworzący pojęcie Europy: wspólnotowy. Oznacza on wielowiekowe współistnienie historyczno-kulturowej mozaiki zdolnej do stworzenia wspólnych struktur przy jednoczesnym zachowaniu autonomii poszczególnych członków. I wreszcie wymiar wolnościowy, stanowiący najważniejsze dziedzictwo Europejczyków. Zawiera on w sobie wielowiekową spuściznę, której podstawę stanowiły dorobek starożytnych: Grecji i Rzymu oraz najważniejsze zasady chrześcijaństwa. To zasady oparte o prawie do samostanowienia oraz wolności myślenia i przekonań. Są one wynikiem wielowiekowych doświadczeń współistnienia społeczeństw wewnętrznie zróżnicowanych, rywalizujących ale jednocześnie poszukujących i znajdujących konsensus.
Europa to część świata leżąca na półkuli północnej. Choć odpowiada definicji subkontynentu (część kontynentu charakteryzująca się odmiennością przyrodniczą, geopolityczną, kulturową lub społeczno-gospodarczą), uznawana jest za kontynent. Wpływ na to mają przede wszystkim czynniki historyczne, polityczne oraz kulturowe. Istnieje również pogląd, że wraz z Azją tworzy kontynent Eurazja, zajmując 1/5 jego terytorium. Powierzchnia Europy to około 10,5 mln km2. Aktualnie znajduje się w niej 46 państw (w całości lub części). Jej nazwa pochodzi od greckiego Εὐρώπη (Europe) i w łacińskiej formie jest obecna w większości języków świata. Pochodzenia terminu nie udało się ustalić. Być może Εὐρώπη wywodzi się od greckiego wyrażenia εὐρωπός (europos), czyli łagodnie wznoszący lub też ereb co w języku asyryjskim oznacza zachód słońca. Nazwę kontynentu wiąże się również z imieniem mitycznej córki Agenora króla fenickiego Tyru. Legenda głosi, że została uprowadzona przez zauroczonego jej urodą Zeusa. Pod postacią śnieżnobiałego byka, podstępnie ją schwytał i wywiózł na Kretę, gdzie zamieszkała i została matką jego trzech synów. Mit o porwaniu Europy wszedł do kanonu kultury i sztuki oraz stał się inspiracją i motywem przewodnim znanych dzieł między innymi Rembrandta, Tycjana, Rubensa i wielu innych. Legendarne miejsce pobytu Europy jest dziś jedną z atrakcji turystycznych wyspy. W literaturze obecne jest również przekonanie, że Europa pierwotnie była azjatyckim bóstwem, swoistą manifestacją Wielkiej Bogini czczonej między Nilem a Eufratem.
Historia pojęcia doskonale odzwierciedla jego wieloznaczność. Zanim Europa stała się geograficznym konceptem uznawano ją za legendarny wzorzec kobiety lub boginię otaczaną czcią. Do wymiarów mitycznego i geograficznego należy również dodać ten polityczno-społeczny rozumiany jako jedność i wspólnota historyczno-kulturowa tworzących ją państw. Europa stanowi swoiste dziedzictwo, w którym zawiera się nie tylko spuścizna starożytnych Grecji i Rzymu ale i najważniejsze założenia chrześcijaństwa. To miejsce gdzie spotykają się i wzajemnie przenikają kultura Wschodu i Zachodu. W słowie tym zawiera się również idea i historia największych przełomów i odkryć. Uznawana jest za kolebkę cywilizacji, gdzie powstały najważniejsze dzieła sztuki i zrodziły się kluczowe dla rozwoju świata idee praw i wolności. To również miejsce gdzie stoczono najkrwawsze w historii wojny i bitwy, odbywały się procesy czarownic oraz płonęły piece krematoryjne obozów zagłady. Tu swą działalność prowadziły najlepsze uniwersytety w Bolonii, Paryżu, Heidelbergu, Oksfordzie i Krakowie. Tu również palono książki, skazywano na śmierć za mówienie prawdy i „zbyt postępowy” sposób myślenia. Z Europy pochodzą najznamienitsi naukowcy, twórcy, bohaterowie i zdobywcy, ale i postaci, które na kartach historii zapisały się czarnymi zgłoskami. Dziedzictwo europejskie to pamięć zarówno o blaskach, jak i cieniach wspólnej historii.
idea; „Jedna Europa”, kontynent (subkontynent), kultura, państwo, społeczeństwo, tożsamość europejska, wolność, wolność religijna
Obok warstwy mitycznej, geograficznej oraz politycznej, które stanowią podstawę zrozumienia czym jest Europa, należy wymienić jej dwa inne równie ważne wymiary: wspólnotowy i wolnościowy. To one kształtują prawdziwy obraz kontynentu. Europa stanowi bowiem swoistą koncepcję wspólnotowości, realizowaną przez wypracowany historycznie model pokojowej koegzystencji różniących się od siebie, a jednocześnie silnie przenikających się społeczności i kultur, gdzie jedną z największy wartości była idei wolności.
Postulat powołania wspólnoty politycznej opartej o historyczne doświadczenia oraz cywilizacyjne podobieństwa nie jest, jak się często uważa, projektem dwudziestowiecznym. Idea federacji europejskiej korzeniami sięga starożytności. Stanowiła ona ważny aspekt filozoficznych koncepcji oraz cel strategii europejskich władców. W Grecji wizję federalizmu realizowano np. przez powoływanie tzw. amfiktionii, czyli związków polis tworzonych w celu ochrony miejsc kultu religijnego. Podobnie idea wspólnotowa rozwijała się w średniowieczu. Wówczas najważniejszym elementem jednoczącym kontynent było chrześcijaństwo. Uważa się, że jako jeden z pierwszych wizję stworzenia pokojowego imperium chrześcijańskiego pod zwierzchnictwem Kościoła przedstawił w swoim dziele „O państwie Bożym” św. Augustyn. Natomiast na przełomie VIII i IX wieku cesarz Karol I Wielki podjął próbę faktycznego zjednoczenia chrześcijańskiej Europy. Stworzone przez niego imperium kształtem zbliżone było do terytorium tzw. szóstki (Niemcy, Francja, Włochy, Holandia, Belgia i Luksemburg) – państw, które w latach pięćdziesiątych XX w. wprowadzały w życie koncepcję zjednoczonej Europy. Idea jednościowa dostrzegalna jest również w planach politycznych średniowiecznych władców niemieckich m.in. w koncepcji Czterech Cór. Była to wizja utworzenia uniwersalistycznego cesarstwa, w którego skład miały wejść Germania, Galia, Italia oraz Sklawonia (Słowiańszczyzna zachodnia), którą przestawił w X w. cesarz Otton III. Mimo politycznych i militarnych wysiłków nie udało mu się jej ostatecznie zrealizować.
Kategoria wspólnoty powracała w europejskiej myśli politycznej wielokrotnie. Włoski poeta Dante Alighieri w dziele „De monarchia” zaprezentował wizję państwa idealnego, która polegała na połączeniu wszystkich państw w światową monarchię. Jako wzorcowy wskazywał model imperium rzymskiego z czasów Oktawiana Augusta tzw. Pax Romana. W roli przywódcy europejskiej konfederacji widział cesarza Henryka VII Luksemburskiego. Ostatecznie jego dzieło spłonęło, a poglądy zostały potępione przez papieża jako zbyt krytyczne wobec Rzymu.
Kolejnym z przykładów realizacji idei wspólnoty europejskiej była wizja Pierre’a Dubois doradcy francuskiego króla z dynastii Kapetyngów Filipa IV Pięknego. Zaprezentował ją w dziele „O odzyskaniu Ziemi Świętej”. Wzywał w nim do utworzenia europejskiej federacji państw chrześcijańskich. W jego opinii organizacja zrzeszająca niezależne i równe wobec prawa republiki stanowić miała gwarancję pokoju w Europie. Podobną wizję przedstawił w XV w. król czeski Jerzy z Podiebradów, który wystąpił z projektem budowy Ligi Pokoju opartej o federację państw. Zyskał on poparcie polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka. Jego atutem był realistyczny plan stworzenia instytucjonalnych ram funkcjonowania organizacji, co odróżniało go od idealistycznych wizji poprzedników.
Również czasy nowożytnie nie wolne były od podobnych idei, mimo, że równolegle ówcześni władcy w imię interesów dynastycznych oraz sporów religijnych prowadzili wojny, siejące spustoszenie na terenach całej ówczesnej Europy. Jedną z nich była koncepcja Króla Francji Henryka IV Burbona, który przeszedł na katolicyzm deklarując, że „Paryż wart jest mszy”. W 1598 r. wydał edykt nantejski kończący we Francji trwające trzydzieści lat wojny religijne. Wraz ze swym doradcą i ministrem księciem Maksymilianem Sully de Bethume stworzył tzw. Wielki Plan, czyli ideę Stanów Zjednoczonych Europy. Jego propozycja zakładała nowy podział terytorialny kontynentu, który składać miał się z 15 państw (bez Rosji bo większość jej terytorium znajdowała się w Azji). Podstawą pokoju i stabilizacji w Europie miała być tolerancja religijna wobec protestantów oraz równowaga sił, co miało zapobiegać wszelkim konfliktom. Autorzy koncepcji zakładali powołanie europejskich sił zbrojnych: armii i floty.
Idea zjednoczonej Europy obecna była również na Wyspach Brytyjskich. Jej autorską wizję w „Eseju w sprawie obecnego i przyszłego pokoju w Europie” przedstawił współtwórca Kwakrów oraz założyciel kolonii Pensylwania William Penn. Postulował on powołanie organizacji międzynarodowej, której zadaniem byłoby rozwiązywanie sporów między monarchiami, a także tworzenie prawa. Obowiązujące wszystkich międzynarodowe zasady stanowić miały gwarancję wolności sumienia oraz tolerancji religijnej. Jego projekt zakładał również powołanie parlamentu europejskiego, posiadającego kompetencje ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Podobną koncepcję zaprezentował francuski pisarz Charles-Irénée Castel, abbé de Saint-Pierre. W „Projekcie ustanowienia wiecznego pokoju” zasugerował stworzenie Zrzeszenia Europejskiego, w skład którego wejść miały 24 państwa ówczesnej Europy (w tym Rosja). Instytucja opierać się miała na wieczystym przymierzu monarchów. Pomysł spotkał się z uznaniem i poparciem króla Polski Stanisława Leszczyńskiego. Idea Stanów Zjednoczonych Europy znalazła się również w „Projekcie wiecznego pokoju” Immanuela Kanta. Federacja, oparta o zasadę dobrowolności, miała stanowić swoiste remedium na europejską anarchię, wspierać zachowanie pokoju oraz realizację wspólnych interesów. Uznaniem w Europie cieszyła się również koncepcja francuskiego filozofa Clauda Henri de Saint-Simona zakładająca zjednoczenie europejskich społeczeństw w jedno polityczne ciało przy zachowaniu zasady niezależności narodowej oraz autonomii władzy.
Idea „Jednej Europy” była elementem wielu koncepcji średniowiecznych i wczesnonowożytnych. Ich założenia oparte były głównie na zasadach chrześcijaństwa oraz kulturowej spuściźnie kontynentu. Mimo swej popularności na dworach europejskich oraz w pismach myślicieli, ówcześnie była ona niemożliwa do zrealizowania. Głównymi przyczynami porażki tego projektu były m.in. sprzeczne, wykluczające porozumienie interesy poszczególnych państw, mocno ekspansywna polityka dynastyczna, realizacja zasady suwerenności oraz rodząca się koncepcja państw narodowych. Utopijność idei nie zniechęcała jednak największych władców ówczesnej Europy do podejmowania wysiłków mających na celu wprowadzenie jej w życie. Wśród nich był m.in. Napoleon I Bonaparte, cesarz Francuzów, który organizując kolejne zbrojne kampanie realizował plan zjednoczenia Europy pod francuskim przewodnictwem. Spotkało się to ze stanowczym sprzeciwem mocarstw głównie Prus. Największą słabością koncepcji Napoleona był siłowy sposób jej wdrażania. Nie zmienia to faktu, że liczne francuskie rozwiązania o charakterze ustrojowym oraz instytucjonalno-prawnym wywarły istotny wpływ na wiele państw europejskich.
Wiek XIX przyniósł wraz z końcem wojen napoleońskich starcie wielu idei politycznych, których jednym z założeń był pomysł zjednoczonej Europy. W 1815 r. władcy Austrii, Prus i Rosji zawarli Święte Przymierze, które uznaje się za próbę powołania federacji państw europejskich. Jego sygnatariusze zobowiązali się do przestrzegania zasad chrześcijańskich we współczesnej polityce oraz walkę z ruchami wolnościowymi i rewolucyjnymi. Hasła zjednoczonej Europy w swoich koncepcjach politycznych zawarli również przeciwnicy Świętego Przymierza z Guseppe Mazinim oraz Victorem Hugo na czele, którzy założyli w Berlinie tajną organizację Młoda Europa. Idee te szybko rozpowszechniły się na kontynencie, zdobywając licznych zwolenników. Do życia powoływano organizacje, stowarzyszenia oraz ruchy polityczne, które upowszechniły hasła wolności i braterstwa europejskich narodów. Wśród nich była m.in.: Międzynarodowa Liga dla Pokoju i Wolności z Giuseppe Garibaldim na czele. W opozycji do nich w Europie rodziły się również projekty o wydźwięku nacjonalistycznym. Wśród nich idea Mitteleuropy Friedricha Naumana, która zakładała federację państw Europy Środkowo-Wschodniej podporządkowanych Niemcom. Była to zapowiedź istotnych przemian w sposobie myślenia oraz realizacji idei wspólnotowości, które miał Europie przynieść XX w.
Równolegle do koncepcji wspólnotowych rozwijały się w Europie idee wolnościowe. Za jedną z najważniejszych uznano wolność religijną, która stała się przedmiotem rozważań filozofów i myślicieli ale też elementem strategii i działań politycznych. W starożytności religia była częścią ideologii państwowej, a wierzenia wykorzystywano jako narzędzie do kształtowania postaw obywateli. Idea wolności religijnej nie od razu zdobyła akceptację. W Europie stopniowo zyskiwała uznanie by ostatecznie stać się wartością państw znajdujących się w kręgu kultury zachodniej. Zanim to jednak nastąpiło średniowieczne państwa europejskie mierzyły się z działalnością ruchu krucjatowego, zakonów rycerskich oraz Świętej Inkwizycji. Papież Jan Paweł II w 2000 r. przeprosił za grzechy jakie popełnił Kościół katolicki, zwłaszcza te z początków jego działalności. Podejmowane ówcześnie działania, dziś często niezrozumiałe i spotykające się z dezaprobatą, wówczas miały służyć obronie wyznawanych wartości. Do zadań Kościoła należał obowiązek obrony chrześcijaństwa i zbrojny sprzeciw wobec wrogów zbawienia.
Hasła wolności religijnej najmocniej wybrzmiewały w dobie reformacji. W czasie sporów religijnych, prześladowania protestantów we Francji, a katolików w Anglii, rosnącej nietolerancji wobec Żydów, próbowano znaleźć odpowiedź na pytanie czy możliwe jest funkcjonowanie społeczności zróżnicowanej wewnętrznie pod względem religijnym? Wiek XVI przyniósł dwa odmienne rozwiązania. Pierwszy został wypracowany w Augsburgu w 1555 r. w postaci zasady cuius regio eius religio (czyja władza tego religia). W imię zachowania pokoju ustalono, że na jednym terytorium nie mogą funkcjonować społeczności różniące się w kwestiach religijnych. Reguła była niezwykle wygodna dla rządzących. Oznaczała bowiem, że wybór religii jakiego dokonali rozciągał się także na ich ziemie i zamieszkujących je poddanych. Ci, którzy go nie akceptowali musieli zmienić miejsce pobytu. Drugie rozwiązanie było pokłosiem Konfederacji Warszawskiej z 1573 r., której postanowienia gwarantowały wolność różnym wyznaniom chrześcijańskim. Dostrzegając skutki wojen religijnych w Europie, wobec zwiększających się różnic wyznaniowych w Polsce, postanowiono o przyznaniu takiego przywileju szlachcie i mieszczanom. Choć w tamtym czasie uznawano Polskę za jedno z bardziej tolerancyjnych pod względem religijnym państw, stan ten nie trwał długo. W 1658 r. Sejm uchwalił konstytucję o wypędzeniu arian, a kilka lat później zabroniono zmiany wyznania katolickiego. Za niestosowanie się do prawa groziła konfiskata majątku i wypędzenie z kraju.
Równolegle do toczących się wojen religijnych w Europie, znaczenia nabierały postulaty wolności religijnej. Idea ta zdobywała coraz liczniejszych zwolenników. Na soborze w Konstancji w 1415 r. ówczesny rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Paweł Włodkowic stanowczo opowiedział się za świadomym i racjonalnym dokonywaniem wyborów w kwestii wyznawanych przekonań. Za odrzuceniem nietolerancji religijnej optował również Andrzej Frycz Modrzewski, który prawo do wolności przyznawał wszystkim bez względu na ich stan. Rozwój idei wolnościowych przypadł w Europie na koniec XVII w. Jeden z najważniejszych myślicieli tego czasu John Locke uznał wolność religijną za prawo naturalne. W swoim dziele „Epistola de Tolerantia” (List o tolerancji) postulował rozdział Kościoła i państwa, uznając, że rządzący nie powinni ingerować w sprawy duchowe obywateli. Podobnie Wolter francuski pisarz epoki oświecenia w „Traktacie o tolerancji” za „barbarzyński” uznawał brak akceptacji innych religii i wyznań.
Idea wolności religijnej coraz częściej znajdowała swoje odzwierciedlenie w ustawodawstwach państw europejskich. Autorzy dokumentu programowego rewolucji francuskiej: „Deklaracji praw człowieka i obywatela” z 1789 r. za naturalne i niezbywalne uznali wszystkie prawa ludzkie, a za takie uznali m.in. wolność religijną. Swoboda kultu została gwarantowana również przez konstytucje z 1791 i 1793 r. Poglądy te stopniowo ale systematycznie zdobywały zwolenników w całej Europie. Postulowano by religia była sprawą prywatną obywateli, a państwo powinno zachować w tym zakresie neutralność. Poglądy te spotkały się ze stanowczym sprzeciwem papieży. Grzegorz XVI w encyklice „Mirari vos” z 1832 r. potępił coraz popularniejsze idee liberalne. Z kolei Pius IX w encyklice „Quanta cura” z 1864 r. zaprotestował przeciwko pozostawieniu wszystkim swobody wyboru wyznawanej religii i ogłosił listę potępianych przez Kościół koncepcji społeczno-politycznych. W sprawie wolności religijnej równie stanowczo wypowiedziała się Leon XIII w encyklikach: „Immortale Dei” z 1885 r. i „Libertas praestantissimum” z 1888 r. Uznał on, że nie należy na równi stawiać Kościoła katolickiego i innych kultów. Ostatecznie dopiero Sobór Watykański II potwierdził prawo do wolności religijnej.
Idea wolności religii oraz wizja europejskiej wspólnoty nie od razu spotkały się z aprobatą i uznaniem. Przez wiele setek lat funkcjonowały niemal wyłącznie w warstwie deklaratywnej oraz jako element programów politycznych. Ich wpływ na kształt ówczesnej Europy jest jednak niepodważalny.
Idea praw człowieka realizowana była w Europie już w epoce średniowiecza. Podstawowe wolności gwarantowały bowiem takie dokumenty jak: „Magna Charta Libertatum” z 1215 r., „Habeas Corpus Act” z 1679 r. oraz „Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela” z 1789 r. Jednak europejskie standardy w zakresie wolności religijnej rozumianej jako wolność sumienia i wyznania precyzują dopiero dokumenty o charakterze międzynarodowym po II wojnie światowej. Prawa te zawarte zostały w „Karcie Narodów Zjednoczonych”, przyjętej 26.06.1945 r. Na forum Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych uchwalono liczne dokumenty wzywające do równości religijnej, wolności myśli i sumienia, uwzględniające wszystkie związane z tym zagadnieniem aspekty. Są to m.in.:
- „Powszechna deklaracja praw człowieka”, 10.12.1948 r.
- „Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych”, 16.12.1966 r.
- „Deklaracja w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach”, 25.11.1981 r.
- „Deklaracja praw osób należących do mniejszości narodowych lub etnicznych, religijnych i językowych”, 18.12.1992 r.
Także instytucje europejskie podejmowały w swoich dokumentach problematykę wolności religijnej. Znalazły się one również w porządku prawnym systemu Rady Europy. Najważniejszym źródłem w tym zakresie była „Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności”, czyli „Europejska konwencja praw człowieka”, podpisana 4.11.1950 r.
Swym zakresem obejmowała powszechnie uznane prawa człowieka. Gwarancje poszanowania swobód religijnych zawarto w artykule 9 Konwencji, gdzie czytamy, że: „Każda osoba ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii; prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii lub przekonań przez uprawianie kultu, praktykowanie i czynności rytualne”. Według autorów dokumentu wolność ta może zostać ograniczona jedynie wówczas gdy stanowić będzie zagrożenie dla bezpieczeństwa i wolności innych ludzi. Zawarte w dokumencie zasady zostały poszerzone w „Protokole nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka” z 20.03.1952 r. Dodano tam zapewnienie rodzicom prawa do wychowywania dzieci zgodnie z „własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi”. Ustawodawstwo europejskie prawem do poszanowania wolności religijnych oraz decydowania w życiu religijnym objęło również mniejszości. W „Konwencji ramowej na rzecz ochrony mniejszości narodowych” zagwarantowano im ponadto swobodę manifestowania poglądów religijnych oraz tworzenia instytucji o charakterze religijnym.
Kwestie dotyczące tolerancji religijnej zawarte zostały również w „Rekomendacji 1202/1993 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie tolerancji religijnej w społeczeństwie demokratycznym”. Uznano w niej, że zapewnienie prawa do wolności religijnej nie jest wystarczające. Autorzy dokumentu wyrażali obawę, że nie daje ono gwarancji osobie o odmiennych poglądach, iż nie spotka się z brakiem tolerancji. Rekomendowali więc stworzenie takich warunków prawnych aby społeczność, w której reprezentowani są przedstawiciele różnych religii i kultur mogli oddziaływać na siebie budująco i formująco. Uznano, że rządzący nie mogą narzucić obywatelom obowiązku wyznawania konkretnych poglądów ale mogą wymagać akceptacji dla innych, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w konkretnych przepisach. Ponadto stworzono katalog aktywność, których realizacja powinna być gwarantowana prawnie: powoływanie szkół wyznaniowych, wydawanie książek i prasy, produkcja programów, organizacja wydarzeń kulturalnych, tworzenie instytutów badawczych, prowadzenie prac naukowych. W tym kontekście warto dodać, że Rada Europy dostrzegła również zagrożenia związane z nadużywaniem prawa do wolności religijnej. Rekomendowała monitorowanie i przeciwdziałanie aktywności instytucji, które wykorzystują hasła religijne do szkodliwych działań. W „Rekomendacji 1178/1992 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie sekt i nowych ruchów religijnych” postulowano by szczególną opieką otoczyć w tym zakresie dzieci i młodzież, jako grupy szczególnie narażone na negatywny wpływ. Rządzący zobowiązani zostali także do wprowadzenia do programów nauczania informacji o pojawiających się nowych ruchach religijnych.
Ważnym elementem kształtowania systemu wolności religijnej w Europie były regulacje, które powstały na forum Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W podpisanym w 1975 r. „Akcie końcowym”, zawarto katalog reguł, obowiązujących w relacjach między państwami uczestniczącymi w Konferencji. Zasada VII zapewniała: „Poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii i przekonań”. Umieszczając prawo do wolności religii pośród najistotniejszych z punktu widzenia bezpieczeństwa europejskiego kwestii autorzy dokumentu podkreślili tym samym jego wagę i wpływ na kształtowanie ówczesnych standardów europejskich.
Gwarancje dotyczące wolności religijnej zapewnione zostały również w systemie prawnym Unii Europejskiej. Art. 4 „Wolność myśli” w „Deklaracji podstawowych praw i wolności” z 12.04.1989 r., zakłada, że: „Każda osoba ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii”. Prawo to potwierdzono w „Deklaracji praw człowieka” z 29.06.1991 r., uchwalonej przez Parlament Europejski. Szczególnie podkreślono tam kwestie znaczenia wolności religii w kształtowaniu poczucia wartości i godności ludzkiej oraz uznano go za szczególnie ważny aspekt wpływający na życie człowieka. Zasady te powtórzono w podpisanej 7.12.2000 r. podczas szczytu Rady Europejskiej w Nicei „Karcie Praw Podstawowych” Unii Europejskiej. Moc wiążąca dokumentu została mu nadana 13.12.2007 r. w traktacie lizbońskim (wszedł w życie w 2009 r.). Gwarantowała ona, że „Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach”.
Kształt polityczny współczesnej Europy jest spuścizną wielu wieków rywalizacji i współistnienia różnorodnych kultur, religii i sposobów myślenia. Na jej obecny obraz szczególny wpływ miały jednak wydarzenia XX wieku. Dwie wojny światowe i dynamika przemian ekonomiczno-gospodarczych nie pozostały bez wpływu nie tylko na mapę kontynentu (w XX w. kilkukrotnie zmieniała się liczba państw, szczególne nasilenie nastąpiło w latach: 1918–1920, 1939–1945, 1989–1992), ale także na kształt relacji europejskich oraz zasady współistnienia państw w ramach kontynentu. Trudne doświadczenia XX w. spowodowały potrzebę stworzenia systemu, który gwarantowałby bezpieczeństwo i pokój w Europie. Podjęto próbę wdrożenia idei integracji europejskiej, która obecna była w koncepcjach politycznych od czasów średniowiecznych. Od zakończenia II wojny światowej powstało wiele instytucji i organizacji, których podstawowym celem była realizacji wspólnych interesów oraz promocja ustalonych zasad. Nadrzędna okazała się Unia Europejska, która obecnie zrzesza 27 państw. Członkostwa w niej nie wyznaczają jednak jedynie czynniki geograficzne ale przede wszystkim kwestie historyczne, kulturowe oraz utożsamianie się z wartościami demokratycznymi oraz poszanowaniem obowiązujących wolności. Za zasługi w procesie kształtowania „pokoju, pojednania, demokracji i praw człowieka w Europie” Unia Europejska w 2012 r. otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla. Mimo, że chęć wstąpienie do Unii deklaruje wciąż wiele państw pozostających poza jej granicami, pierwszy raz w historii organizacji 31.01.2020 r. jedno z państw (Wielka Brytania) opuściło jej struktury. Idea integracji realizowana jest w Europie również w innych wymiarach. Jednym z nich jest wprowadzenie wspólnej waluty: Euro, na co zdecydowała się już ponad połowa państwa członkowskich. Kolejnym jest istnienie Strefy Schengen, czyli obszaru bez kontroli na granicach wewnętrznych, uznawana za jedno z największych osiągnieć projektu europejskiego, a szczególnie doceniania przez podróżujących obywateli państw do niej należących.
Źródła:
Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, [w:] Wspólny standard do osiągnięcia – stan urzeczywistnienia. W pięćdziesięciolecie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r., oprac. Studencka Grupa Działania Homo Homini pod kier. i red. T. Jasudowicza, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 1998.
Deklaracja praw człowieka z 29 czerwca 1991 r., [w:] Wspólny standard do osiągnięcia – stan urzeczywistnienia. W pięćdziesięciolecie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r., oprac. Studencka Grupa Działania Homo Homini pod kier. i red. T. Jasudowicza, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 1998.
Deklaracja praw osób należących do mniejszości narodowych lub etnicznych, religijnych i językowych, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1992b.html.
Deklaracja w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach, file:///C:/Users/UMK/Downloads/Deklaracja_w_sprawie_eliminacji_wszelkich_form.pdf.
Deklaracji podstawowych praw i wolności z 12 kwietnia 1989 r., [w:] Wspólny standard do osiągnięcia – stan urzeczywistnienia. W pięćdziesięciolecie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r., oprac. Studencka Grupa Działania Homo Homini pod kier. i red. T. Jasudowicza, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 1998.
Karta Narodów Zjednoczonych, (Dz.U. 1947, nr 23, poz. 90).
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:12016P/TXT&from=DE/
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284).
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, file:///C:/Users/UMK/Downloads/99.pdf.
Konwencja ramowa na rzecz ochrony mniejszości narodowych, (Dz.U. 2002, nr 22, poz. 209).
Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych, (Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167).
Powszechna deklaracja praw człowieka, https://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf.
Protokół nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/re/1950c.html.
Rekomendacja 1178/1992 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie sekt i nowych ruchów religijnych, [w:] Wspólny standard do osiągnięcia – stan urzeczywistnienia. W pięćdziesięciolecie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r., oprac. Studencka Grupa Działania Homo Homini pod kier. i red. T. Jasudowicza, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 1998.
Rekomendacja 1202/1993 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie tolerancji religijnej w społeczeństwie demokratycznym, [w:] Wspólny standard do osiągnięcia – stan urzeczywistnienia. W pięćdziesięciolecie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r., oprac. Studencka Grupa Działania Homo Homini pod kier. i red. T. Jasudowicza, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 1998.
Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, sporządzony w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r. (Dz.U. 2009 ,nr 203, poz. 1569).
Literatura:
Black J., Europa XVIII wieku. 1700–1789, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997.
Cieślak M., Podstawowe prawa i wolności w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w okresie 1988–1992, Wyd. Sąd Najwyższy, Warszawa 1995.
Davies N., Europa, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998.
Dawson Ch., Tworzenie się Europy, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2000.
Jasudowicz T., Administracja wobec praw człowieka, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 1997.
Kącka K., Geneza i źródła wolności religii w europejskiej przestrzeni publicznej i prawnej, „Seminare. Poszukiwania naukowe” 2013, t. 34, s. 155–174.
Kłoczowski J., U podstaw chrześcijańskiej kultury: chrześcijaństwo zachodnie wczesnego średniowiecza, [w:] Narodziny średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz, Wiedza Powszechna, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1999, s. 86–113.
Kowalczyk K., Europa: mity, modela, symbole, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2002.
Łastawski K., Od idei do integracji europejskiej, Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2003.
Mackenney R., Europa XVI wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1993.
Pamięć i pojednanie: Kościół i winy przeszłości, Dokument Międzynarodowej Komisji Teologicznej 2000 pod przewodnictwem J. Ratzingera, tłum. J. Królikowski, Wydawnictwo Księży Sercanów, Kraków 2000.
Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978.
Skarga B., Czym jest filozofia dla Europy?, [w:] Idea Europy, red. H. Machińska, Biuro Informacji Rady Europy, Warszawa 2004, s. 21–23.
Trzeciak B., Źródła gwarancji wolności religijnej, „Przegląd Powszechny” 1996, 12, s. 287–300.
Wójcik Z., Historia powszechna XVI–XVII wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Żywczyński M., Historia powszechna 1789–1870, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975.
Zobacz także (powiązane hasła):
apologetyka; Międzynarodowy Dzień Upamiętniający Ofiary Aktów Przemocy ze względu na Religię lub Wyznanie; prawa człowieka; tożsamość kulturowa; wolność zgromadzeń
Katarzyna Kącka – politolożka, historyczka; pracowniczka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Specjalizuje się we współczesnych stosunkach międzynarodowych.
