Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Kościoły i inne związki wyznaniowe potrzebują dóbr materialnych do realizacji swojego posłannictwa. Pojęcie finansowania obejmuje zasoby materialne, źródła i sposoby ich pozyskiwania, a pojęcie podmiotu kościelnego oznacza kościelną osobę prawną. W ciągu dziejów wytworzone zostały różne modele finansowania podmiotów kościelnych. W starożytności finansowaniem ich zajmowało sie państwo. Potem powstał system samodzielnego finansowania Kościoła zwany systemem beneficjalnym. Po konfiskacie dóbr kościelnych w XVIII i XIX powstał system finansowania dystrybuowany przez państwo i zależał od systemu relacji między państwem a kościołami innymi i związkami wyznaniowymi. Obecnie w Rzeczpospolitej oprócz możliwości prowadzenia działalności gospodarczej i zbiórek, czyli własnego finansowania przez podmioty kościelne występują następujące rodzaje finansowania: pozytywne, negatywne i pośrednie. Pierwsze polega na bezpośrednim przekazywaniu wsparcia finansowego ze środków publicznych. W drugim państwo zwalnia w całości lub w części podmioty kościelne z podatków, a trzecie polega na stworzeniu przez państwo takich mechanizmów prawnych, które staną się zachętą do dotowania kościołów i innych związków wyznaniowych przez osoby trzecie.
Kościoły i inne związki wyznaniowe potrzebują zabezpieczenia finansowego do realizacji misji do której są powołane. Pierwszym modelem finansowania Kościoła katolickiego był system beneficjalny. Jego istotą było wyodrębnienie z masy majątkowej fundatora ziemi będącej podstawą utrzymania duchowieństwa lub zagwarantowanie bazy materialnej do prowadzenia dzieł miłosierdzia. W późniejszym okresie czasu modele finansowania podmiotów kościelnych zależały od relacji między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi.
Prawo kanoniczne Kościoła katolickiego w kan. 1254 §1 wskazuje uprawnienie Kościoła do posiadania dóbr materialnych. Uznaje je jako prawo wrodzone, a w §2 wskazuje na jakie cele mają być te środki spożytkowane. Sektory życia społecznego w których istnieje aktywność kościołów i związków wyznaniowych ze strukturami państwa są m.in. edukacja, kultura, działalność charytatywna i humanitarna.
Finansowanie instytucji wyznaniowych obejmuje zasoby materialne i źródła oraz sposoby ich pozyskiwania. Należałoby wyszczególnić takie rozwiązania jak:
Założony przez Jezusa Chrystusa kościół z jego odrębną od władzy politycznej hierarchiczną strukturą spowodował odejście od monizmu religijno-politycznego. Powstały wówczas podmioty mające prerogatywy religijne i świeckie (dualizm) - państwo wyznaniowe, gdzie religia subwencjonowania była ze środków publicznych.
Najwcześniejszym systemem samodzielnego finansowania Kościoła katolickiego był system beneficjalny. Polegał na wyodrębnieniu masy majątkowej, składającej się przeważnie z nieruchomości w celu utrzymania duchowieństwa i zagwarantowania bazy materialnej do prowadzenia dzieł miłosierdzia. Beneficja powstawały przez czynności prawne inter vivos i mortis causa. Tym samym osoby sprawujące urząd w strukturach hierarchii kościelnej, korzystały z prawa do czerpania zysków z beneficjów. Były to beneficja osobiste - beneficjenci: biskupi, kanonicy, proboszczowie; beneficja podmiotów kościelnych - beneficjenci: klasztory, parafie, seminaria, szkoły, szpitale uniwersytety i inne. System beneficjalny rozwijał się w Europie do końca XVIII w. W XIX w. nastąpiło nasilenie zjawiska sekularyzacji, które prowadziło do przejmowania majątków kościelnych przez władze państwowe na podstawie ustaw amortyzacyjnych. Wskutek tego procesu powstawał system świadczeń zamiennych. Uposażenie wypłacane było ze środków publicznych[1]. Świadczenia te miały charakter restytucyjny. Ich korzenie związane były z zasadą sprawiedliwości społecznej - jest to rekompensata za utracone dobra, w celu finansowania działalności religijnej podmiotów kościelnych. W prawie kanonicznym system beneficjalny został zniesiony w 1983 r.[2].
W Polsce proces sekularyzacji majątków kościelnych zapoczątkował sejm czteroletni, chociaż wcześniej przejęte zostały przez państwo dobra pojezuickie. Sekularyzacja kontynuowana była przez państwa zaborcze. Akcje konfiskaty majątków kościelnych przeprowadzali wszyscy zaborcy w XIX w. Oszacowanie wielkości sekularyzowanych dóbr kościelnych na ziemiach polskich jest niemożliwe. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Rzeczpospolita w konstytucji w art. 113 i 114 z 1921 r. zagwarantowała każdemu związkowi wyznaniowemu, który był prawnie uznany przez państwo prawo do nabywania, posiadania zarządzania i zbywania majątku ruchomego i nieruchomego. Przepisy te zostały utrzymane w mocy przez konstytucyję z 1935 r. Dla Kościoła katolickiego uprawnienia te zostały zagwarantowane zostały także w art. 16, a problem rewindykacji także w art. 24, ust. 3 Konkordatu ze Stolicą Apostolską 1925 r. który stanowił, że dobra, których został Kościół pozbawiony przez Rosję i Austrię i Prusy znajdujące się w posiadaniu państwa polskiego zostaną uregulowane w późniejszym układzie, a do tego czasu państwo polskie zapewni Kościołowi uposażenie roczne, którego wielkość została określona w załączniku "A" do konkordatu. Uposażenie to należy traktować jako ekwiwalent za dobra, kościoła katolickiego zagrabionego przez zaborców, które znalazło się we władaniu państwa polskiego.
Po II wojnie światowej podmioty prawne kościołów i innych związków wyznaniowych zostały pozbawiane swoich majątków. Był to proces był długofalowy. Na mocy ustaw i innych aktów prawnych upaństwawiane zostały nieruchomości kościelne. Na ich podstawie państwo przejęło prowadzone przez kościoły i inne związki wyznaniowe instytucje m.in. szpitale, apteki, szkoły, przedszkola, ośrodki edukacyjno-wychowawcze i "Caritas", którego majątek poddano pod przymusowy zarząd państwowy. Ustawa z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom oraz Funduszu Kościelnym upaństwowiła bez odszkodowania grunty rolne kościołów i innych związków wyznaniowych, które miała pozbawić podmioty kościele podstaw finansowania.
Europejskie państwa wskutek sekularyzacji dóbr kościelnych (głównie w XIX i XX wieku) musiały od nowa stworzyć system finansowania Kościołów i związków wyznaniowych, które zostały pozbawione swoich majątków i zarazem głównego źródła utrzymania. Poza wyjątkowymi przypadkami, w których Kościół nadal utrzymuje się z dochodów z majątku własnego (np. Kościół Anglikański w Wielkiej Brytanii) w Europie finansowanie kościeołów i innych zwiazków wyznaniowych dokonuje się różnych systemach np. w formie obowiązkowego podatku kościelnego ((Kirchensteuer) - Niemcy; obligatoryjnego - Dania, Finlandia, Norwegia, Szwajcaria; składki kościelnej (Kirchenbeitrag) - Austria lub fakultatywnego podatku kościelnego w formie odpisu podatkowego - Włochym (le offerte deducibili - 0,8% swojego podatku dochodowego od osób fizycznych na rzecz konkretnego Kościoła), Hiszpania (subwencja państwowa i 0.5239% podatku dochodowego na rzecz Kościoła Katolickiego), Węgry (1% od podatku dochodowego) oraz bez osobnego podatku - Holandia, Belgia (odpisy podatkowe na kościelne osoby prawne na takich samych zasadach jak na organizacje pożytku publicznego).
Finansowanie własne podmiotów kościelnych niezależne od państwa, przez ofiarność wiernych i działalność gospodarczą
Zgodnie z odpowiednimi ustawami o stosunku państwa do danego Kościoła i aktami rejestrującymi związki wyznaniowe, kościelnym osobom prawnym przysługuje prawo nabywania, posiadania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw oraz zarządzania swoim majątkiem[3]. Najstarszym sposobem gromadzenia środków finansowych jest zbiórka pieniędzy, czyli kolekta dokonywana podczas uroczystości kościelnych. Także prawo kanoniczne wskazuje ofiarność wiernych jako podstawową metodę finansowania Kościoła[4]. Pozyskane w ten sposób środki są zwolnione z podatku dochodowego a także z obowiązku ewidencjonowania i dokumentowania w rozumieniu prawa podatkowego[5].
Kolejnymi źródłami finansowania przez wiernych w Kościele katolickim są: ofiara mszalna, kolęda i iura stolae (ofiary za pewne posługi religijne, zwłaszcza za sprawowanie sakramentów oraz odprawianie pogrzebów).
Podmioty kościelne w Polsce utrzymują się przede wszystkim ze środków finansowych otrzymanych od wiernych.
Działalność gospodarcza
Kościelne osoby prawne mogą prowadzić działalność gospodarczą na takich samych zasadach jak wszystkie inne podmioty prawne. Prowadzona działalność gospodarcza może być związana ze statutową działalnością danego podmiotu wyznaniowego. W Polsce działalność gospodarcza podmiotów kościelnych skupiona jest głównie na działalności wydawniczej, sprzedaży dewocjonaliów i najmie nieruchomości.
Bezpośrednie finansowanie kościelnych osób prawnych przez państwo
Grupa ta składa się generalnie ze świadczeń z Funduszu Kościelnego, finansowania wyższych uczelni kościelnych.
Fundusz Kościelny
Geneza Funduszu Kościelnego sięga roku 1950 r., gdy ówczesne władze komunistyczne postawiły sobie za cel odebranie kościołom, zwłaszcza Kościołowi katolickiemu majątków ziemskich. Państwo w "celu usunięcia pozostałości przywilejów obszarniczo-feudalnych” przejęło wszystkie nieruchomości ziemskie wszystkich związków wyznaniowych, z wyjątkiem nieruchomości ziemskich, stanowiących gospodarstwa rolne proboszczów w granicach do 50 ha, a na terenie województw: poznańskiego, pomorskiego i śląskiego — do 100 ha. Ustawowa definicja nieruchomości ziemskiej była tak szeroko zakreślona, że konfiskacie uległa większość mienia Kościołów. W praktyce za przejęte przez państwo dobra nie zostało zapłacone żadne odszkodowanie. Podobną metodę zastosowano wobec dóbr nieruchomych przejmowanych na mocy innych ustaw.
Na mocy ustawy powołano Fundusz Kościelny, który miał być zasilany przez dochody generowane z przejętych nieruchomości. Przejęty majątek nie został nigdy spisany i zinwentaryzowany. Dlatego niemożliwe jest określenie jakie dochody przynosił w latach bezpośrednio po sekularyzacji, jak i obecnie. Konstrukcja Funduszu zakładała od samego początki, że będzie on finansowany z budżetu państwa, a wielkość przekazywanych do niego środków pieniężnych nie będzie w żaden sposób połączona z faktycznymi dochodami osiąganymi z przejętych majątków.
Cele Funduszu Kościelnego z 1950 r.:
2) udzielanie duchownym pomocy materialnej i lekarskiej oraz organizowanie dla nich domów wypoczynkowych,
3) objęcie duchownych ubezpieczeniem chorobowym na koszt Funduszu Kościelnego w przypadkach uzasadnionych,
4) specjalne zaopatrzenie emerytalne społecznie zasłużonych duchownych,
5) wykonywanie działalności charytatywno-opiekuńczej.
W 1999 r. uchylono pt. 3, a pkt. 4 zmieniono na: "opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne duchownych w wymiarze określonym w ustawie z dnia 13 października o systemie ubezpieczeń społecznych". Fundusz posiada regulamin[6].
Wysokość środków Funduszu Kościelnego z lat 2019-2013.
2019 – 140 834 000[7]
2020 - 140 834 000[8]
2021 – 193 700 000[9]
2022 – 192 834 000[10]
2023 – 216 000 000[11].
W 2013 r. ks. prof. Dariusz Walencik wydał "Regulacje prawne - nacjonalizacja – rewindykacja. Nieruchomości Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918 – 2012”, w którym dokonał wyliczeń wielkości zabranych Kościołowi katolickiemu nieruchomości. Kościół Katolicki w Polsce przed II wojną światową posiadał obszar 377.885,4 ha nieruchomości. Po przesunięciu granic Kościołowi pozostało na terenie Polski 168.963,9 ha. Na terenach tzw. Ziem Odzyskanych przyznane zostały Kościołowi Katolickiemu tereny poniemieckie o obszarze 33.334 ha, czyli po wojnie, na terenie Polski w jej nowych granicach Kościół Katolicki posiadał obszar 202.297,9 ha nieruchomości ziemskich. Upaństwowione zostały nieruchomości Kościoła o obszarze 144.738,3 ha. W latach 70-tych, przyznane Kościołowi zostało prawo własności do 4.317 ha nieruchomości. W 1989 r. przekazano Kościołowi obszar 14.074 ha. Łączna suma rewindykowanych nieruchomości ziemskich Kościoła Katolickiego wyniosła 115.714,7 ha. Obszar nieruchomości należących do Kościoła, a obecnie znajdujących się w posiadaniu państwa wynosi 67.286 ha. Po odjęciu nadwyżki nieruchomości przyznanych w niektórych obszarach ponad to, co zostało zabrane nie zwrócono osobom prawnym Kościoła katolickiego 62.357,6 ha. Na tej podstawie prof. Walencik wyliczył, iż roczny budżet Funduszu Kościelnego na 2012 r. powinien wynieść 162 mln 526 tys. zł tylko dla samego Kościoła Katolickiego[12].
Mimo zagwarantowania w ustawie o dobrach martwej ręki nienaruszalności nieruchomości ziemskich, stanowiących gospodarstwa rolne proboszczów (do 50 ha.), to wiele z tych gospodarstw zostało upaństwowionych. Sekularyzacja ta odbyła się więc wbrew postanowieniom ustawy. Dlatego po 1989 r. zostały powołane komisje majątkowe, których celem jest zwrot bezprawnie przejętych nieruchomości lub wypłacenie rekompensat, jeżeli zwrot nie jest możliwy. Powstały następujące komisje:
Komisja Regulacyjna w zależności od aktu prawnego składa się do dwóch do sześciu przedstawicieli członków powoływanych przez stronę rządową i stronę kościelną.
Działanie tych komisji nie jest formą finansowania kościelnych osób prawnych tylko sposobem na przywrócenie stanu zgodnego z prawem.
Finansowanie wyższych uczelni kościelnych
Finansowanie przez państwo szkół wyznaniowych, stanowi od lat przedmiot licznych kontrowersji. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania nie stanowi samoistnej podstawy prawnej do finansowania uczelni wyznaniowych z budżetu państwa. Przewiduje jedynie, że zasady udzielania im przez państwo pomocy finansowej oraz tryb i zakres uznawania stopni i tytułów naukowych nadawanych w tych szkołach regulują odrębne ustawy, na wniosek władz kościołów lub innych związków wyznaniowych, a dla Kościoła katolickiego także konkordat. Finansowane są z budżetu państwa następujące szkoły wyższe na mocy samodzielnych ustaw:
Uczelnie te uzyskały natomiast prawo do otrzymywania dotacji i innych środków z budżetu państwa na zasadach określonych dla uczelni publicznych, z wyjątkiem kosztów realizacji inwestycji budowlanych.
Dwie uczelnie - Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego i Chrześcijańska Akademia Teologiczna są uczelniami państwowymi.
Katecheza w szkołach
Niektóre środowiska polityczne uważa, że formą bezpośredniego finansowania przez państwo podmiotów kościelnych jest opłacanie przez państwo lekcji religii w szkołach. Inne skałaniają się, ze jest to co najwyżej finansowanie pośrednie. Nauka religii jest przedmiotem, który odbywa się w budynku szkolnym i podlega takim samym rygorom jak inne przedmioty nauczane w szkole. Finansowanie dotyczy tylko wynagradzania nauczycieli religii, którymi są osoby duchowne i świeckie. Ich obowiązki określone są takimi samymi zasadami, jak i innych nauczycieli i wynikają z karty nauczyciela.
Finansowanie pośrednie - zwalnianie podmiotów kościelnych z niektórych podatków, odliczenia darowizny
Zwolnienia podatkowe
Pośrednia pomoc finansowa dla podmiotów kościelnych przejawia się w różnorodnych ulgach podatkowych. Podstawę prawną do ich przyznania stanowią odpowiednie ustawy podatkowe, a także przepisy właściwych ustaw o stosunku państwa do danego Kościoła lub związku wyznaniowego.
Kościoły i kościelne osoby prawne mogą prowadzić dwa rodzaje działalności, działalność statutową związaną z kultem religijnym oraz działalność niegospodarcza. W wyniku takiej działalności kościelne osoby prawne uzyskują dochody, które co do zasady podlegają opodatkowaniu. Ustawodawca w ustawie o podatku od osób prawnych w art. 17 ust. 4a lit. a, b i ust 4b ustanowił trzy przypadki, kiedy dochody kościelnych osób prawnych są zwolnione z opodatkowania[19].
Kościelne podmioty prawne mogą także korzystać ze zwolnień przedmiotowych, które obejmują działalność edukacyjną i leczniczą. Ponadto w ustawach o stosunku państwa do danego Kościoła lub związku wyznaniowego zawarte są zwolnienia z podatku od nieruchomości. Zwolnione są kościelne osoby prawne w zakresie dotyczącym nieruchomości lub ich części, przeznaczonych na cele niemieszkalne, z wyjątkiem tych części wykorzystywanych na działalność gospodarczą[20].
Odliczenie darowizny od podstawy podatkowej
W ustawie z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych[21] i ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych[22] zapisana został ulga dla osób prawnych i osób fizycznych, dzięki której mogą odliczać od podstawyopodatkowania darowizny dokonanej na wskazane w ustawach cele, w tym także na kult religijny i działalność charytatywno-opiekuńczą. Ustawodawca przewidział limity dokonanej darowizny: od osób fizycznych 6%, a od osób prawnych jest to 10% od podstawy opodatkowania.
Problematyka finansowania kościelnych podmiotów prawnych zawarta jest w ustawach regulujących status prawny danego związku wyznaniowego z państwem oraz w ustawach finansowych. Te akty prawne stały się podstawą interpretacji orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz indywidualnych interpretacji Izb Skarbowych.
Ustawy regulujące relacja państwa z Kościołami i innymi związkami wyznaniowymi:
ustawy finansowe:
Funkcjonujące na terenie Rzeczpospolitej kościoły i inne związki wyznaniowe potrzebują do swojego działania duszpasterskiego nie tylko miejsc kultu, ale także finansowania które zabezpieczałoby ich działanie. Wskazane wyżej modele finansowania kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce nie są jedynymi formami stosowanymi w innych państwach. W 2010 r. czasie dyskusji dotyczącej likwidacji Funduszu Kościelnego rozważano zaprowadzanie innych modeli finansowania kościołów i innych związków wyznaniowych. M.in. sugerowano wprowadzanie fakultatywnego podatku kościelnego w formie odpisu podatkowego w wysokości 1% , podobnie jak na Węgrzech.
Literatura
Abraham W., O powstaniu dziesięciny swobodnej. Studium z dziejów prawa kościelnego w Polsce, Warszawa 1891.
Abraham W. Stosunek kościoła do państwa w Polsce, Lwów 1926-1927.
Adamowicz L., Prawo majątkowe podatkowe i celne, w: Prawo wyznaniowe III Rzeczpospolitej, red. H. Misztal, Lublin Sandomierz 1999, s. 250-254.
Bar J., Kościół w życiu publicznym na przykładzie zaangażowania w pomoc społeczną i działalność charytatywną w archidiecezji przemyskiej” w: Funkcje publiczne związków wyznaniowych, red. A. Mezglewski, Lublin 2007.
Bendza W., Komisja Regulacyjna ds. Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w świetle przepisów prawa i orzecznictwa, "Prawo i religia" 2007, t. 1, s. 8– 100.
Bernaciński Ł., Wydatkowanie środków Funduszu Kościelnego w XXI wieku, Łódzkie Studia Teologiczne, T. 28, nr 3 (2019), s. 49-60.
Borecki M., Modele relacji między państwem a Kościołem i ich wyraz we współczesnym konstytucjonalizmie, "Mazowieckie Studia Humanistyczne" Nr 1-2, 2005
Borecki P., Opinia prawna pt.: Podmiotowość prawna jednostek Kościoła Katolickiego po 1945 r., to jest po wypowiedzeniu konkordatu z 1925 r., analiza regulacji prawnych w celu ustalenia, czy zachodzi ogólne następstwo prawne między katolickimi gminami kościelnymi, beneficjami, kościołami a parafiami, Przegląd Prawa Wyznaniowego. T. 6 (2014), s. 285-296.
Borecki P., Problem prawa własności a funkcjonowanie kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce, [w:] Prawne granice wolności sumienia i wyznania, red. R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, L. Kondratiewa-Bryzik, Warszawa 2012.
Cioch H., Istota fundacji kościelnej, w: Divina et humana. Księga Jubileuszowa w 65. rocznicę urodzin księdza profesora Henryka Misztala, red. A Dębiński, W. Bar, P. Stanisz, Lublin 2001, s. 63 – 72.
Drob J., Specyfika Finansowania instytucji kościelnych w Polsce, w: Zagadnienia kościelnego prawa majątkowego i procesowego, red. E. Szczot, S. Białek, Lublin 2008.
Dubiel S., Uprawnienia majątkowe Kościoła Katolickiego w Polsce w świetle kodeksu prawa kanonicznego z 1983 roku, Konkordatu z 1993 roku i ustaw synodalnych, Lublin 2007.
Dudziak J., Dziesięcina papieska w Polsce średniowiecznej, Lublin 1974.
Kaleta P., Kościelne prawo majątkowe, Lublin 2014.
Kaleta P., Prawne zarządzanie aspektami dobrami kościelnymi, Lublin 2017.
Kaleta P., Problemy prawne likwidacji Funduszu Kościelnego, Studia z Prawa Wyznaniowego. T. 15 (2012), s. 255-274.
Kaleta P., Władza zarządzania dobrami kościelnymi (kan. 1276 § 1-2), Kościół i Prawo. T. 4, nr 2 (2015), s. 25-38.
Kosek M., Podatek kościelny w niemieckim systemie prawnym, Płock 2004.
Koseła R., Dziesięciny, Sandomierz 1994.
Krukowski J., Podstawy prawne finansowania działalności instytucji Kościoła Katolickiego i innych związków wyznaniowych w Polsce na początku XXI wieku, „Teka Kom. Praw. – OL PAN”, s. 55–63, 2009.
Krukowski J., Funkcje publiczne a osobowość publicznoprawna Kościołów, w: Funkcje publiczne związków wyznaniowych, red. A. Mezglewski, Lublin 2007.
Krukowski J., Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 1993.
Krukowski J., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2008.
Krukowski J., Systemy finansowania instytucji kościelnych w Europie, w: Zagadnienia kościelnego prawa majątkowego i procesowego, red. E. Szczot, S. Białek, Lublin 2008.
Matwiejuk J., Pomoc społeczna realizowana przez Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, w: Funkcje publiczne związków wyznaniowych, red. A. Mezglewski, Lublin 2007.
Mezgelewski A., Misztal H., Stanisz P., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011.
Mezglewski A., Udział Kościołów w procesie kształcenia i wychowania w ramach systemu oświaty, w: Funkcje publiczne związków wyznaniowych, red. A. Mezglewski, Lublin 2007.
Mojak R., Kościół a sprawy publiczne w demokratycznym państwie. Podstawy doktrynalne oraz zasady prawne współdziałania Kościoła i państwa w sferze życia publicznego, w: Funkcje publiczne związków wyznaniowych, red. A. Mezglewski, Lublin 2007.
Pasterniak F., Urzędy i beneficja kościelne. Majątek kościelny, Warszawa 1970.
Patyk J., Opodatkowanie Kościoła Katolickiego i osób duchownych, Toruń 2008.
Pieron B., Finansowanie celów kultu religijnego realizowanego przez kościoły i inne związki wyznaniowe, " Studia z prawa wyznaniowego" 14(2011), s. 141-159.
Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, LexisNexis 2013.
Rakoczy B., Ustawa o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2008.
Różański M., Polityka państwa pruskiego wobec finansów Kościoła katolickiego w XVIII-XX wieku, w: Finansowanie Kościołów i innych związków wyznaniowych, red. P. Sobczyk, K. Warchałowski, Warszawa 2013, s. 69-89.
Sawicki J., Historia stosunku Kościoła do państwa. Notatki z wykładów, Kraków 1945.
Siewko-Frey A., Osobowość publiczno-prawna związków wyznaniowych w Republice Weimarskiej i jej wpływ na prawo i praktykę ustrojową II Rzeczypospolitej, Warszawa 2003.
Skorek A., Finansowanie Kościołów i związków wyznaniowych ze środków publicznych, Politeja 1(46)/2017, s. 167-189.
Sobański R., Kościół jak podmiot prawa, Warszawa 1983.
Stanisławski T., Finansowanie instytucji wyznaniowych ze środków publicznych w Polsce, Lublin 2011.
Stanisławski T., Stan prawny nieruchomości kościelnych na ziemiach odzyskanych, Studia Prawnicze KUL. 2013, [t.] 2, s. 71-79.
Stanisz P., Konkordatowa reforma systemu finansowania Kościoła we Włoszech, Premislia Christiana. T. 16 (2014/2015), s. 35-45.
Stanisz P., Porozumienia w sprawie regulacji stosunków między państwem i niekatolickimi związkami wyznaniowymi we włoskim porządku prawnym, Lublin 2007.
Sugier E., Odpowiedzialność Kościoła za ubogich i chory świetle kościelnego prawodawstwa partykularnego w Polsce międzywojennej, Koszalin 2000.
Szymanek J. Państwo-kościół w III RP. Między systemem rozdziału łagodnego a systemem państwa parawyznaniowego, w: Prawo i religia, red. T. Zieliński, Warszawa 2007.
Świto L., Alienacja majątku kościelnego w diecezjach rzymskokatolickich w Polsce, Olsztyn 2010.
Tyrakowski M., Opodatkowanie dochodów Kościoła Katolickiego w Polsce, Warszawa 2005.
Uruszczak W., Funkcje publiczne Kościoła w Polsce w perspektywie historycznej, w: Funkcje publiczne związków wyznaniowych, red. A. Mezglewski, Lublin 2007.
Walencik D., Rewindykacja nieruchomości Kościoła katolickiego w postępowaniu przed Komisją Majątkową, Lublin 2008.
Walencik D. Czy działalność komisji regulacyjnych jest niezgodna z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej?, w: Pro bono Reipublicae. Księga jubileuszowa Profesora Michała Pietrzaka, Warszawa 2009.
Walencik D., Nieruchomości kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918- 2012. Regulacje prawne - nacjonalizacja - rewindykacja, Katowice 2013.
Walencik D., Wydatkowanie środków z Funduszu Kościelnego w latach 1951-2016, w: Kwestie majątkowe w prawie wyznaniowym. Opole 2018, s. 11-40
Wąsowski K.A., Orzecznictwo Komisji Majątkowej - publicznopawne cech arbitrażu, w: Orzecznictwo w systemie prawa, red. T. Bąkowski, K. Grajewski, J. Warylewski Warszawa 2008.
Winiarczyk-Kossakowska M., Państwowe prawo wyznaniowe w praktyce administracyjnej, Warszawa 1999.
Wysoczański W., Pietrzak M., Prawo Kościołów i związków wyznaniowych nierzymskokatolickich w Polsce, Warszawa 1997.
Zawiślak M., Fundusz Kościelny w latach 1950-1989, Lublin 2021.
konfiskata/zwrot mienia kościelnego,
Przeciszewski M., Unikalny raport o majątku kościelnym” na http://www.niedziela.pl/artykul/5027/Unikalny-raport-o-majatku-koscielnymhttp://www.niedziela.pl/artykul/5027/Unikalny-raport-o-majatku-koscielnym
Ks. dr hab. prof. UWM Mieczysław Różański - Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, katedra Teorii Historii Prawa. Jego zainteresowania naukowe obejmują: prawo wyznaniowe, relacje państwo- kościoły i inne związki wyznaniowe w Rzeczpospolitej w rozwoju dziejowym i uregulowania współczesne, prawo archiwalne, ochrona dóbr kultury, prawo rodzinne.
Kościoły i związki wyznaniowe, podmioty kościelne, finanse, podatki, działalność gospodarcza, zwolnienia podatkowe, fundusz kościelny, komisje majątkowe
[1] T. Stanisławski, Finansowanie, Finansowanie instytucji wyznaniowych ze środków publicznych w Polsce, Lublin 2011, s. 22- 24.
[2] S Dubiel, Uprawnienia majątkowe kościoła katolickiego w Polsce w świetle Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r., konkordatu z 1993 r. i ustaw synodalnych, Lublin 2007, s. 189.
[3] Np. art. 52 Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczy-pospolitej Polskiej; art. 39 Ustawy z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; art. 22 Ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej. W przypadku Kościoła katolickiego prawo to potwierdza także art. 23 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 1993 r.
[4] Kan. 1261, 1262 KPK.
[5] Np. art. 55 ust. Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, analogiczne przepisy znajdują się w pozostałych ustawach o stosunku państwa do poszczególnych Kościołów i związków wyznaniowych.
[6] Uchwała nr 148 Rady Ministrów z dnia 7 listopada 1991 r. w sprawie statutu Funduszu Kościelnego (M.P. z 1991, nr 39, poz. 279).
[7] Ustawa budżetowa na rok 2019 z dnia 16 stycznia 2019 r. (Dz.U. z 2019, poz. 198.
[8] Ustawa budżetowa na rok 2020 z dnia 14 lutego 2020 r. (Dz.U. z 2020, poz. 571).
[9] Ustawa budżetowa na rok 2021 z dnia 20 stycznia 2021 r. (Dz.U. z 2021, 190).
[10] Ustawa budżetowa na rok 2022 z dnia 17 grudnia 2021 r. (Dz.U. z 2022, poz. 270).
[11] Ustawa budżetowa na rok 2023 z dnia 15 grudnia 2022 r. (Dz.U. z 2023, poz. 256).
[12] M. Przeciszewski ,„Unikalny raport o majątku kościelnym” na http://www.niedziela.pl/artykul/5027/Unikalny-raport-o-majatku-koscielnymhttp://www.niedziela.pl/artykul/5027/Unikalny-raport-o-majatku-koscielnym (dostęp 15.07.2021).
[13] Ustawa z dnia 14 czerwca 1991 r. o finansowaniu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego z budżetu państwa, (Dz. U. z 1991, nr 61, poz. 259; art. 15 ust. 2 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998, nr 51, poz. 318).
[14] Ustawa z dnia 26 czerwca 1997 r. o finansowaniu Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie z budżetu państwa, (Dz. U. z 1997, nr 103, poz. 650); art. 15 ust. 2 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r., (Dz. U. z 1998, nr 51, poz. 318).
[15] Ustawa z dnia 5 kwietnia 2006 r. o finansowaniu Wyższej Szkoły Filozoficzno- -Pedagogicznej „Ignatianum” w Krakowie z budżetu państwa (Dz. U. z 2006, nr 94, poz. 650).
[16] Ustawa z dnia 5 kwietnia 2006 r. o finansowaniu Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu z budżetu państwa (Dz. U. z 2006, nr 94, poz. 649).
[17] ustawa z dnia 5 kwietnia 2006 r. o finansowaniu Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie z budżetu państwa (Dz. U. z 2006, nr 94, poz. 6).
[18] Ustawa z dnia 13 maja 2011 r. o finansowaniu Prawosławnego Seminarium Duchownego w Warszawie z budżetu państwa (Dz. U. z 2011, nr 144, poz. 849).
[19] Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, tj. Dz.U. z 2021, poz. 1800.
[20] art. 1b ust. 1 ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (tj. Dz.U. z 2022, poz. 1452) odsyła do odpowiednich art. w ustawach bilateralnych z kościołami i związkami wyznaniowymi.
[21] Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tj. Dz.U. z 2022, poz. 2647).
[22] Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tj. Dz.U. z 2022, poz. 2587).
