Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Opracowane hasło zawiera opis wpływu fundamentalnych kategorii aksjologicznych, społecznych, kulturowych i prawnych (m.in. wolność sumienia i wyznania; godność światopoglądową; bezpieczeństwo religijne; poczucie wspólnoty; potrzebę nadziei; potrzebę przynależności; trwałą, silną relację emocjonalną; ochronę wartości osobistych) na znaczenie (semantykę ogólną i semantykę głęboką) pojęcia – uczucia religijne. Na ich podstawie podjęto próbę zdefiniowania, czym zatem są uczucia religijne. Interesujący nas problem analizujemy zarówno w kontekstach antropologicznych, jak i teologicznych. Taki horyzont umożliwił uchwycenie znaczenia sacrum w realizowaniu prawa do wolności religijnej. W opracowaniu zwrócono uwagę na rolę wartości duchowych jako budulca gwarantowanej prawem tożsamości osobistej i wspólnotowej. Do takich wartości zaliczono m.in. wyznawanie wiary, przekonania z tą wiarą związane, potrzebę obrzędów, potrzebę szacunku wobec obiektów czci. Część tekstu poświęcono omówieniu założeń prawnych i doktrynalnych oraz interpretacji orzeczniczych poruszających tę problematykę. Określono relację między uczuciami religijnymi a procesem godzenia w nie, czyli obrazą uczuć religijnych. Opisano także rozdźwięk społeczny w postrzeganiu uczuć religijnych – od uniwersalnego, jak i osobistego dobra, przez wartość chronioną prawem, po narzędzie ograniczania różnorodności światopoglądowej. W tej kwestii dokonano rekonstrukcji czynników kauzalnych i teleologicznych, leżących u podstaw prawa do posiadania i manifestowania uczuć religijnych. W końcowej części skupiono się na określeniu funkcjonalności pojęcia uczuć religijnych w aktualnych realiach społecznych i prawnych.
Uczucia religijne to wyjątkowo złożone pojęcie, które dodatkowo przez swoją nieuchwytność zmysłową jest trudne do zdefiniowania. Pewnikiem jest jednak to, że uczucia religijne stanowią wartość osobistą każdej osoby wierzącej, a tym samym są uniwersalnym prawem człowieka. Uczucia religijne to również integralna część tożsamości osób wierzących, budująca pomiędzy nimi duchowe więzi. Podstawą uczuć religijnych jest pozytywny, silny i ugruntowany związek człowieka ze sferą sacrum, ponieważ rodzą się one z przywiązania do Boga lub do istoty kultu. Uczucia religijne są więc formą uwrażliwienia na wartości, jakie niesie ze sobą konkretny zespół wierzeń.
Słowa kluczowe: uczucia, wartości, dobro osobiste, wiara, tożsamość, wolność.
Wartości jako źródło uczuć religijnych
Wartości stanowią fundament aksjomatów społecznych, kulturowych i prawnych. Mogą one odnosić się zarówno do prostych potrzeb biologicznych, jak i do abstrakcyjnych zasad moralnych (por. m.in. Masłow 2014; Szuman 2014; Kowalski 1989). Tym jednak, co decyduje o ich istocie, jest trwałość. Wartości z założenia nie powinny być chwilową modą czy okazjonalną efemerydą, lecz stałym budulcem tożsamości osobistej lub/i zbiorowej. Jednych z najstabilniejszych systemów aksjologicznych dostarczają m.in. systemy religijne.
Przynależność do konkretnej wspólnoty wyznaniowej determinuje sposób postrzegania świata oraz ocenę czynów, zjawisk i zdarzeń zachodzących w tym świecie. Przywiązanie do określonego zespołu przekonań składa się na perspektywę światopoglądową, w której dogmaty religijne, obiekty czci czy obrzędy są dla wierzących formą urzeczywistniania najwyższych wartości etycznych. Wartości religijne można zatem rozpatrywać w kontekście ich potencjału przekształcania formalnych postulatów wiary w idee przewodnie. W takim ujęciu wartości religijne stają się składnikiem tożsamościowym i osobowościowym (por. m.in. Różańska 2017; Krasowska 2013; Dyczewski 2015). Osoby wierzące będą przejawiać wrażliwość na wspomniane, bliskie im wartości religijne, a także troskę o ich poszanowanie przez pozostałych członków społeczeństwa. Ta wrażliwość i troska tworzą fundament abstrakcyjnej, subiektywnej wartości, jaką są uczucia religijne.
Problem definiowania uczuć religijnych
Ponieważ uczucia religijne są ideą transcendentalną (a więc nieuchwytną zmysłowo), nastręczają wielu trudności definicyjnych i interpretacyjnych. Trudności te dotyczą nie tylko tego, co jest esencją pojęcia uczuć religijnych, ale wiążą się również z problemem ustalenia granic między tym, co odnosi się do uczuć religijnych, a tym, co jest ideą pokrewną, lecz nie tożsamą. Podjęcie próby usystematyzowania duchowego obszaru życia, który z założenia ma naturę prywatną, intymną, delikatną, wymaga wielokierunkowego opisu. Jest to konieczne chociażby z tego powodu, że pojęcie uczuć religijnych znajduje się w kręgu zainteresowania wielu podmiotów: instytucji naukowych, władz publicznych, osób prywatnych, organizacji społecznych itd.
W zależności od regionu, sytuacji politycznej, tradycji społeczno-kulturowej, rozwoju cywilizacyjnego kształtowane są różnorodne koncepcje dotyczące problematyki uczuć religijnych. Koncepcja uczuć religijnych może być rozpatrywana bądź w kontekście sfery prywatnej, bądź publicznej (por. Kowalczyk 2019). Pierwszy wariant ujmuje uczucia religijne jako podstawową wartość osobistą. Z tego powodu mogą one być rozpatrywane w kontekście wolności religijnej jako prawa człowieka. Drugi wariant wiąże się z włączeniem pojęcia uczuć religijnych do systemu prawnego i otoczeniem ochroną ustawodawczą osób będących członkami wspólnoty religijnej. W obu wypadkach powstaje jednak problem ustalenia, zdefiniowania i opisania problemu, który do tej pory jest wyjaśniany przez pryzmat zjawisk pokrewnych, m.in. wolności sumienia i wyznania czy w kontekście zjawiska obrazy uczuć religijnych, tj. aktów ich nieposzanowania (por. Paprzycki 2008; Kruczoń 2011). A ponieważ pojęcie uczuć religijnych jest rozpatrywane przede wszystkim w kontekście naruszeń prawnych, to próbę określenia, czym społecznie są uczucia religijne, podjął Sąd Najwyższy, gdyż nie mają one definicji legalnej (ustawowej): stan psychiczny, którego istotę stanowi ustosunkowanie się wewnętrzne do przeszłych, obecnych i przyszłych zdarzeń, bezpośrednio lub pośrednio związanych z religią jako formą świadomości społecznej, obejmującej wierzenia dotyczące sensu i celu istnienia człowieka, ludzkości i świata (I CK 484/03).
Najistotniejszymi elementami tej definicji są wskazania na ‘stan psychiczny’ oraz ‘ustosunkowanie się do zdarzeń związanych z religią’. Z pozoru podane wyjaśnienie nie budzi zastrzeżeń, gdy jednak dokona się analizy aksjologicznej, można zauważyć jego niedostatki, ponieważ de facto nie ujmuje sedna pojęcia uczuć religijnych. Po pierwsze użycie określenia ‘stan psychiczny’ wskazuje na pewną okazjonalność, chociażby z tego powodu, że stan psychiczny jest uzależniony od aktualnych bodźców, np. od nastroju (por. Andruszkiewicz i Basińska 2016). Po drugie ‘ustosunkowanie się do zdarzeń’ odnosi uczucia religijne do subiektywnej recepcji aktów zewnętrznych. To sugeruje, że albo są one utożsamiane z dokonywaniem oceny konkretnych zjawisk przez pryzmat własnego systemu wartości, albo że ich źródłem są emocje – rozumiane jako okazjonalne stany poruszenia wywoływane obserwacją rzeczywistości. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że uczucia religijne mogą być źródłem emocji, ale emocje, których źródłem nie jest Bóg/sacrum, nie stanowią istoty uczuć religijnych. Podstawą uczuć religijnych jest bowiem silny, ugruntowany związek człowieka z Bogiem i wyznawanym systemem wartości duchowych. Uczucia religijne rodzą się zatem z przywiązania człowieka do Boga, sacrum lub do istoty kultu. W tym kontekście można zdefiniować uczucia religijne jako pozytywny, trwały, silny, duchowy stosunek człowieka do Boga, sfery sacrum lub istoty kultu, w którym Bóg, sfera sacrum i istota kultu są wartościami, a więc ich obecność jest konieczna człowiekowi do życia. Jest to więc pewne uwrażliwienie na wartości, jakie niesie ze sobą konkretny zespół wierzeń.
Uczucia religijne jako wartość osobista i społeczna
Uczucia religijne to integralna część osobowości człowieka wyznającego wiarę. Budują one bowiem tożsamość światopoglądową, a tym samym stają się dla osób wierzących jednym z podstawowych aksjomatów, który umożliwia wyznaczanie i zrozumienie otaczającego je świata i nadanie składnikom tego świata konkretnych znaczeń (Harabatski 2015, 135). Kształtowanie własnej tożsamości na podstawie zasad konkretnej religii wiąże się z przyjęciem konkretnych postaw i reprezentowaniem określonego stosunku do rzeczywistości. Przekonania religijne są efektem wyboru stylu życia. Uwrażliwienie na przyjęty światopogląd jest z kolei jednym z fundamentów uczuć religijnych, które z takiej perspektywy należy uznać za przejaw pozytywnego stosunku do życiowego wyboru, jakim jest wyznawanie wiary. Uczucia religijne to zatem część osobowości człowieka (osoby wierzącej), która uwrażliwia go na wszystko, co wiąże się z wyznawanym systemem wartości i wytwarza w nim troskę o ten system wartości. To oznacza, że uczucia religijne mogą być rozpatrywane jako forma potwierdzenia wiary, będącej więzią duchową z Bogiem, sferą sacrum, istotą kultu, nie zaś – mechanicznym przetwarzaniem dogmatów.
Bycie członkiem społeczności religijnej wiąże się również z wyznawaniem wartości wspólnych dla wszystkich wierzących. Uczucia religijne w tym wymiarze stanowią element integrujący osoby wierzące, ponieważ budują więź duchową pomiędzy nimi jako tymi, którzy wybrali, kultywują i rozumieją przyjęte wartości. Żywienie uczuć religijnych umożliwia więc realizowanie potrzeby przynależności i wspólnego przeżywania, celebrowania tych uczuć.
Świadomość i odczuwanie przez osobę wierzącą tego, że w jej tożsamość włączone są uczucia religijne, stanowi formę osobistego i zbiorowego kontaktu z sacrum. W tym wymiarze jest to wartość zarówno prywatna, jak i wspólnotowa, która może wpływać na komfort życia poprzez:
Uczucia religijne z takiej perspektywy są wartością najwyższej rangi, która determinuje jakość życia osób wyznających konkretną religię. Dlatego też są traktowane jako niezbędny składnik życia i dobro wymagające ochrony oraz troski.
Regulacje prawne, orzecznictwo i akcenty historyczne
Uczucia religijne jako dobro chronione prawem
Uczucia religijne są żywione przez członków różnych społeczności od zarania dziejów i obecnie praktycznie na każdym etapie rozwoju tych społeczeństw (por. Tworuschka M. i Tworuschka U. 2010). Ich znaczenie społeczne było i jest sygnalizowane również w aktach prawnych, choć najczęściej przez pryzmat bardziej ogólnych pojęć. Odnoszono je do wolności sumienia i wyznania, wolności uzewnętrzniania religijności czy swobody wykonywania aktu religijnego (por. K1791; K1921; K1952; K1997; KK).
W Konstytucji 3 maja uczucia religijne nazwano ‘pokojem w wierze’ i zagwarantowano prawną ochronę tej wartości (K1791). Konstytucja marcowa również podkreślała rangę wartości religijnych, choć w art. 112 wskazywała, że wykonywanie obowiązków publicznych jest wartością nadrzędną w stosunku do wierzeń religijnych (K1921). Nawet Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, która powstała w niesprzyjającej żadnej religii sytuacji politycznej, w art. 70 zapewniała obywatelom – przynajmniej w teorii – wolność sumienia i wyznania, a tym samym dopuszczała możliwość manifestowania przez osoby wierzące swego stosunku do wyznawanej religii (K1952). Aktualne prawodawstwo polskie gwarantuje poszanowanie wartości religijnych, w tym uczuć religijnych jako emocjonalnego stosunku osoby wierzącej do Boga/sacrum, obiektu kultu religijnego. Obecnie obowiązująca konstytucja w art. 53 wiąże uczucia religijne z formą realizowania prawa do wolności religijnej (K1997). Gwarancje te zyskały status dobra wymagającego ochrony i zostały objęte ustawową pieczą państwa (por.: art. 145–196 KK). Za godzenie w uczucia religijne kodeks karny przewiduje sankcje w postaci grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (art. 196 KK). Przestępstwo obrazy uczuć religijnych co do zasady łączone jest z zamiarem, choćby ewentualnym (por. Filar 2010; Stefański 2009; Pohl, Czepita 2012). Z kolei za warunek zaistnienia tego przestępstwa uważa się skutek w postaci urażenia uczuć religijnych konkretnej osoby (por. Kurczoń 2011; Tomkiewicz 2012; Wojciechowska 2010).
Prawo międzynarodowe również wiele uwagi poświęca wolności wyznania i formom jej realizacji, do których zaliczają się uczucia religijne. Powszechna deklaracja praw człowieka w art. 18 wskazuje na niezbywalne prawo każdego do wolności myśli, sumienia, wyznania i przekonań, a także do manifestowania religii i przekonań (ONZ, 1948). Tę samą kwestię podkreśla art. 9 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zgodnie z którym każdy ma prawo wyznawać wartości religijne i je uzewnętrzniać (Konwencja RE). Z kolei postulaty Deklaracji o eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji z powodu religii lub przekonań stanowią kompilację idei promujących szacunek do wszelkiej różnorodności religijnej i światopoglądowej jako jedynego sposobu na poszanowanie godności człowieka i gwarancji światowego pokoju (ONZ, 1981).
W świetle polskiego orzecznictwa uczucia religijne są rozpatrywane w odniesieniu do wolności słowa (por. SK 54/13). Sygnalizowane są trudności w adekwatnym wyważeniu relacji między prawem do wolności słowa a prawem do poszanowania uczuć religijnych, por.: nie sposób wykazać na gruncie obowiązujących uregulowań prawnych (o charakterze wewnętrznym i międzynarodowym), iż co do zasady można przyznać prymat wolności słowa […] nad prawem do poszanowania uczuć religijnych – i odwrotnie (I KZP 12/12). Podkreślane jest to, że uczucia religijne to dobro osobiste (I CK 484/03); element swobody sumienia (V ACa 729/14) i wyraz pozytywnego stosunku do określonego wyznania (I C 279/12).
Jak zostało podkreślone, uczucia religijne to wartość duchowa i budulec tożsamości dla wierzących. Są następstwem relacji człowieka z Bogiem/systemem wierzeń, dlatego stanowią dobro osobiste osób wierzących. Ze względu jednak na ich nieuchwytną zmysłowo naturę bywają mylone lub utożsamiane z pojęciami o negatywnych konotacjach, w szczególności takich jak fanatyzm religijny, nadwrażliwość religijna, zaborczość religijna czy dyktat religii. Warto więc wskazać i wyjaśnić, dlaczego uczuć religijnych nie należy łączyć z wymienionymi zjawiskami.
Fanatyzm religijny nie jest ani źródłem, ani skutkiem, ani składnikiem uczuć religijnych. Fanatyzm powstaje bowiem na bazie negatywnych założeń oraz celów i jest postawą życiową, nie zaś – uczuciem. Nie skupia się na celebrowaniu i przeżywaniu więzi z Bogiem/sferą sacrum, lecz na agresywnym manifestowaniu słuszności własnych przekonań. Łączy się ze skrajną, patologiczną nietolerancją dla wszystkich, którzy nie podzielają tych samych wierzeń czy też są – w poczuciu fanatyków – zbyt mało gorliwi w ich realizowaniu.
Nadwrażliwość religijna to z kolei stawianie ego nad pielęgnowaniem więzi z Bogiem/sferą sacrum. W praktyce oznacza to skupianie się wyłącznie na sobie jako odrębnym ja, któremu zaczyna się przypisywać nadrzędną wartość, z jednoczesnym pomijaniem źródła uczuć religijnych, tj. Boga/istoty kultu. Zatem nadwrażliwość religijna to stan przesadnej troski o samego siebie i swój komfort kosztem innych. Związany jest z chęcią ograniczenia lub negatywnego ocenienia pewnych zachowań innych ludzi, z którymi się nie zgadzamy, ale do których ludzie ci mają prawo. Przykładem jest zbyt radykalne, negatywne ocenianie osób, głoszących tezy krytyczne wobec założeń określonej religii. Zatem źródłem nadwrażliwości religijnej jest umiejscawianie siebie w centrum, źródłem uczuć religijnych jest miłość do Boga/istoty kultu.
Zaborczość religijna odnosi się przede wszystkim do manifestowania i propagowania własnej wizji realizowania wiary. Jest to zjawisko przyczynowo zbliżone do nadwrażliwości religijnej, ponieważ wynika z egocentrycznych pobudek. Zaborczość religijna to przekonanie, że ma się wiedzę, w jaki sposób najlepiej i najskuteczniej realizować postulaty wiary i że wydane osądy są nieomylne. Skrajnym przykładem jest przeświadczenie, że wie się lepiej niż pozostali członkowie wspólnoty religijnej, czego chciałby w konkretnej sytuacji Bóg, jak oceniłby konkretne zachowanie, wydarzenie, kogo by potępił, kogo nagrodził itd. Zaborczość religijna jest więc przerostem ambicji w narzucaniu własnej wizji kultywowania i manifestowania konkretnej wiary. Oznacza ona stawianie siebie w roli cenzora tego, co zewnętrzne, uczucia religijne zaś mają charakter wewnętrzny i skupiają się na duchowym pielęgnowaniu i przeżywaniu więzi z Bogiem.
Z kolei dyktat religii oznacza uznanie potrzeb określonej grupy wyznaniowej za ważniejsze od potrzeb osób niewierzących lub wyznających inną wiarę. To faworyzowanie konkretnego lub konkretnych związków wyznaniowych i ich członków przy jednoczesnym deprecjonowaniu praw i potrzeb osób do nich nieprzynależących. Z tego powodu niekiedy uczucia religijne mogą być postrzegane jako narzędzie utrzymywania dyktatu religii. Należy podkreślić, że uczucia religijne to wartość, która ze swej natury jest dozwoloną prawem i akceptowaną społecznie formą przeżywania pozytywnej więzi z bogiem/istotą kultu, na którą mają prawo powoływać się osoby wierzące, jeśli tylko nie godzą one w prawa innych osób.
Reasumując, aby w praktyczny sposób odróżnić uczucia religijne od opisanych powyżej zjawisk można posłużyć się analogią do znanych relacji społecznych. Otóż uczucia religijne – jako forma przeżywania silnej więzi ze sferą sacrum, która wypływa z miłości do Boga/istoty kultu – są niczym mocne więzi rodzinne oparte na miłości do najbliższych osób. Uczucia religijne to forma przeżywania silnej więzi ze sferą sacrum, która wypływa z miłości do Boga/istoty kultu.
Andruszkiewicz A., Basińska M.A., 2016, Stan psychiczny pacjentów na etapie wczesnej i późnej starości a ich oczekiwania wobec lekarza, „Psychiatria Polska”, nr 50 (5), s. 1001–1014.
Dyczewski L., 2015, Tożsamość religijna, [w:] Tożsamość religijna w nowoczesności, red. L. Dyczewski, K. Jurek, Lublin.
Filar M., [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2010.
Harbatski A., 2015, Tożsamość religijna a bezpieczeństwo konfesyjne: współczesne wyzwania (na przykładzie Republiki Białoruś), „Pogranicze. Studia Społeczne”, t. XXV, s. 135–150.
Kowalczyk J., 2019, Obraza uczuć religijnych – kategoria prawna, lingwistyczna, kulturowa. Problem językowy i systemowy, „Poradnik Językowy”, z. 5, s. 20–31.
Kowalski P., 1989, Potrzeby ludzkie a prawa człowieka, Wrocław.
Krasowska J., 2013, Religia jako czynnik wpływający na tożsamość narodową Polaków, „Studia Sandomierskie: Teologia, Filozofia, Historia”, nr 20/2, s. 109–123.
Kruczoń E., 2011, Przestępstwo obrazy uczuć religijnych, „Prokuratura i Prawo”, nr 2, s. 38–59.
Kruczoń E., 2011, Przestępstwo obrazy uczuć religijnych, „Prokuratura i Prawo”, nr 2, s. 38–59. Paprzycki R., 2008, Czy bluźnierca jest przestępcą? Rozważania na temat znamienia „przedmiotu czci religijnej” przestępstwa obrazy uczuć religijnych – art. 196 k.k., „Palestra”, nr 5–6, s. 81–90.
Masłow A., 2014, Motywacja i osobowość, przeł. J. Radzicki, Warszawa.
Pohl Ł., Czepita S., 2012, Strona podmiotowa przestępstwa obrazy uczuć religijnych i jego formalny charakter, „Prokuratura i Prawo”, nr 12, s. 72–82.
Różańska A., 2017, Międzykulturowe konteksty edukacji religijnej – problem otwartej tożsamości religijne, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny”, t. 36, z. 3, s. 49–58.
Stefański R.A., 2009, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa.
Szuman S., 2014, Osobowość i charakter, Warszawa.
Tomkiewicz M., 2012, Obraza uczuć religijnych katolika w Polsce – czy to możliwe?, „Seminare”, t. 32, s. 123–135.
Tworuschka M., Tworuschka U., 2010, Religie świata: historia, doktryna, współczesność, przeł. E. Ziegler-Brodnicka, Warszawa.
Wojciechowska J., [w:] Kodeks karny. Część szczególna, t. 1, Komentarz do artykułów 117–221, red. A. Wąsek, R. Zawłocki, Warszawa 2010.
K1921 – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 17 marca 1921 r., Dz.U. 1921, nr 44, poz. 267.
K1952 – Konstytucja Rzeczypospolitej Ludowej z dn. 22 lipca 1952 r., Dz.U. 1952, nr 33, poz. 232.
K1997 – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483.
K1791 – Ustawa rządowa z dn. 3 maja 1791 roku.
KK – Kodeks karny z dn. 6 czerwca 1997 r., Dz.U. 1997, nr 88, poz. 553.
Powszechna deklaracja praw człowieka z dn. 10 grudnia 1948, przyjęta i proklamowana rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ, 217 A (III).
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dn. 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2, Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284.
Deklaracja w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach z dn. 25 listopada 1981 roku, Zgromadzenie Ogólne ONZ.
SK 54/13 – Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 6 października 2015 roku.
I C 279/12 – Wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku I Wydział Cywilny z dn. 22 grudnia 2015 roku.
I CK 484/03 – Wyrok Sądu Najwyższego z dn. 6 kwietnia 2004 roku.
I KZP 12/12 – Wyrok Sądu Najwyższego z dn. 29 października 2012 roku.
V ACa 729/14 – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku V Wydział Cywilny z dn. 26 listopada 2014 roku.
tożsamość religijna, wolność sumienia, prawa człowieka, godność człowieka, skala wolności religijnej, karnoprawna ochrona wolności sumienia i wyznania
Uczucia religijne są dla osoby wierzącej czymś więcej niż prawem do tego, aby móc budować i pielęgnować relację ze sferą sacrum. Stanowią nierzadko drogowskaz życiowy, zapewniający wsparcie w trudnych sytuacjach, poczucie przynależności do świata idealnego. Większości z nas nie są obce terminy, takie jak: wolność sumienia i wyznania, pluralizm światopoglądowy, miejsce kultu religijnego, lecz nie każdy dostrzega ich rzeczywistą wartość. W świecie ciągłych zmian, szybko rozwijających się technologii i konsumpcjonizmu zaczynamy koncentrować się na rzeczach nietrwałych, okazjonalnych. Nawiązywane relacje międzyludzkie też zaczynają być czasowe, płytkie. Dlatego tak ważnym aspektem życia dla osób wierzących jest system wartości religijnych, z którego rodzą się uczucia religijne jako duchowe potwierdzenie pozytywnej, stabilnej i trwałej więzi człowieka z Bogiem i sferą sacrum. To coś niezmiennego, głębokiego, stabilnego, co daje poczucie bezpieczeństwa i jest bardzo ważnym składnikiem życia. Z tego powodu dla wierzących członków społeczeństwa przeżywanie swych uczuć religijnych jest formą realizowania ich prawa do wolności religijnej.
Joanna Kowalczyk – doktor nauk humanistycznych w dyscyplinie językoznawstwo; absolwentka studiów wyższych z zakresu administracji publicznej; pracownik naukowo-dydaktyczny Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Jest autorką licznych publikacji naukowych, w których porusza specyfikę tekstów prawnych, sądowych i administracyjnych. Pomysłodawczyni i założycielka Centrum Wsparcia Językowego dla Obywatela i Urzędnika „Prosty Język w Urzędzie”. Głównym celem tej inicjatywy jest redukowanie komunikacyjnych barier między obywatelami a instytucjami publicznymi. W tym zakresie prowadzi również szkolenia dla administracji publicznej dotyczące upraszczania języka urzędowego.
