Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Zasada współpracy została wypracowana przez Kościół w czasie II Soboru Watykańskiego. Obok zasady wolności religijnej oraz autonomii i niezależności reguluje ona relacje między państwem a Kościołem. W polskim systemie prawnym została ona zawarta w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. (art. 25, p. 3) oraz w Konkordacie z 1993 r. Stanowi ona uzupełnienie zasady wzajemnej autonomii i niezależności państwa i Kościoła. Obie tworzą model państwa świeckiego w wersji przyjaznej.
Zasada współpracy między państwem a Kościołem stanowi uzupełnienie zasady autonomii i niezależności obu wspólnot. Chroni przed interpretacją tych relacji w duchu wrogiej separacji, charakterystycznej dla francuskiego modelu państwa świeckiego. Ów model, ukształtowany w czasie rewolucji francuskiej, zakłada eliminację religii ze sfery publicznej. Przyjęcie zasady współdziałania charakterystyczne jest dla modelu niemieckiego, który polega na tym, że w sprawach natury mieszanej, czyli interesujących obie wspólnoty, zarówno państwo, jak i Kościół powinny ze sobą współpracować. Model ten, nazywamy separacją skoordynowaną, kształtuje współpracę obu społeczności. Zasada ta nie zabezpiecza interesów ani państwa, ani Kościoła, ale służy realizacji dobra jednostek i dobra wspólnego.
Dobro wspólne i dobro jednostek są ze sobą ściśle powiązane. Są to dwa krańce, między którymi rozpościera się życie społeczne. Dobro jednostki może być realizowane jedynie wtedy, gdy realizowane jest dobro wspólnoty, w której ona żyje. W niej bowiem może odnaleźć warunki wszechstronnego rozwoju. Dobro zaś wspólnoty możliwe jest dzięki zaangażowaniu jej członków. W centrum dobra wspólnego znajduje się zawsze osoba ludzka. To ona jest podstawową rzeczywistością życia społecznego. Jest jego podstawą, podmiotem i celem, ponieważ za każdym razem chodzi o dobro człowieka rozumianego integralnie. Jego pomyślność ma być budowana zarówno w wymiarze materialnym, jak i duchowym. Dobro to rozciąga się również na każdego członka wspólnoty, czyli na całą społeczność. Nie powinno być w niej grup uprzywilejowanych i zmarginalizowanych. Dobro wspólne obejmuje sumę warunków życia społecznego, dzięki którym jednostki rodziny i zrzeszenia pełniej i łatwiej osiągną swoją doskonałość. Zakłada ono zatem stworzenie sprawiedliwych instytucji i struktur społecznych, których celem jest integralny rozwój osób, rodzin i struktur pośrednich. W realizacji tego celu należy stosować środki moralne, czyli takie, które nie zagrażają wiecznemu zbawieniu człowieka. Kościół i państwo powinny zjednoczyć swoje wysiłki, aby osiągnąć wyznaczony cel.
Współpracować znaczy pracować wspólnie z kimś, uczestniczyć w jakiejś zbiorowej pracy. Istota zasady współdziałania wyraża się w każdej skoordynowanej działalności, która jest podejmowana przez konstytucyjnie określone podmioty dla osiągania tych samych celów oraz we wspieraniu działalności jednego podmiotu przez drugi, ze względu na uznanie jej zasadności (Sobczyk, 2015, s. 173). O zasadzie tej wspomina nauczanie II Soboru Watykańskiego. W Konstytucji Gaudium et spes użyto określenia sana cooperatio. Zdrowa współpraca oznacza respektowanie zasad autonomii i niezależności Kościoła i państwa oraz wolności religijnej. Punktem wyjścia współpracy obu wspólnot jest służebny charakter Kościoła i państwa. Obie wspólnoty istnieją dzięki ludziom: państwo dzięki obywatelom, a Kościół dzięki wiernym. Obie społeczności, kierując się dobrem człowieka, powinny podjąć ze sobą współpracę.
Konsekwencją konstytucyjnej zasady współdziałania jest obowiązek spoczywający na organach władzy państwowej i obligujący je do podjęcia dialogu z kompetentnymi władzami kościelnymi w celu ustalenia obszarów życia społecznego, w których współdziałanie jest potrzebne. Owa zasada jest również zaproszeniem podmiotów wyznaniowych do współpracy z państwem w realizacji dobra jednostki i dobra wspólnego.
Za współpracą Kościoła i państwa przemawia kilka argumentów. Przede wszystkim ci sami ludzie tworzą zarówno Kościół jako wierni, jak i państwo jako obywatele. Działania obu wspólnot ukierunkowane są więc na dobro tych samych osób. Istnieje zatem naturalna konieczność harmonizowania ich działań. Potrzeba taka wiąże się również z dobrem rodziny, która jest podstawową komórką społeczeństwa oraz wspólnoty kościelnej. Zatem obie społeczności powinny współdziałać dla jej dobra. Ważną racją współpracy jest także dobro narodu, zwłaszcza jeśli jego tożsamość kształtowała się pod wpływem Kościoła katolickiego. Państwo, które jest polityczną reprezentacją narodu, powinno z nim współpracować.
Poza tym istnieją pewne obszary życia, będące szczególnie interesujące zarówno dla państwa, jak i Kościoła, do których należą: oświata i wychowanie oraz działalność charytatywna. Państwo tworzy cały system oświaty i wychowania. Kościół, oprócz katechizowania swoich wiernych, realizuje rozległą działalność edukacyjną. Prowadzi wiele szkół na poziomie podstawowym i średnim oraz uczelni wyższych na poziomie akademickim. Obszarem współdziałania jest również działalność charytatywna i humanitarna. Państwo, podejmując działania na rzecz najsłabszych, powinno współpracować z Kościołem prowadzącym szeroką działalność charytatywną i traktującym ją jako ważny element swojego posłannictwa.
Współdziałanie może być motywowane również negatywnie, na przykład przez zwalczanie zła moralnego. Motywem pozytywnym jest osiąganie wspólnego dobra. Można również wyróżnić dwa sposoby współdziałania: spontaniczny i uzgodniony. Pierwszy polega na nieuzgadnianej wcześniej zbieżności działań obu wspólnot. Natomiast drugi opiera się na porozumieniu przedstawicieli obu stron. Poprzedza je dialog dotyczący konkretnych sposobów i form współdziałania.
Państwo realizuje dobro wspólne społeczeństwa na podstawie swoich politycznych środków. Natomiast Kościół pełni w tym procesie rolę „metapolityczną”, skupiając się na duszpasterstwie, strzeżeniu wartości i norm etycznych, podstawowych przeświadczeń dotyczących dobra i zła. Zadaniem państwa jest stworzenie sprawiedliwego porządku społecznego. Natomiast do zadań Kościoła należy oczyszczanie rozumu, by ten rozpoznał, czym jest sprawiedliwość oraz jak należy ją rozumieć w konkretnej sytuacji egzystencjalnej, a także budzenie sił duchowych, by wymogi sprawiedliwości były w społeczeństwie rzeczywiście realizowane.
Historia współpracy między państwem a Kościołem sięga Edyktu mediolańskiego z 313 r., kiedy proklamowano wolność religijną dla chrześcijan na zasadzie równości z innymi religiami. Edykt został ogłoszony przez cesarzy Konstantyna Wielkiego i Licyniusza. W roku 380 cesarz Teodozjusz Wielki edyktem wydanym w 380 r. w Tesalonikach ogłosił religię katolicką jako oficjalną religię państwa. Później współpraca między obiema wspólnotami kontynuowana była w ciągu wieków. Najpierw w systemie cezaropapizmu, czyli dominacji władzy świeckiej nad kościelną. Następnie papocezaryzmu, w którym władza papieska dominowała nad cesarską. Wraz z reformacją ukształtował się model relacji nazwany jurysdykcjonalizmem, w którym sprawy kościelne podlegały jurysdykcji władcy świeckiego, jak to było w protestantyzmie. Władcy katoliccy natomiast deklarowali przywiązanie do Kościoła katolickiego i uznawali władzę papieża, jednocześnie starając się uniezależnić od niego Kościół w granicach swego państwa. Tak ukształtowały się państwa wyznaniowe, w których uznawano oficjalny związek z konkretnym wyznaniem chrześcijańskim. W XVIII wieku utworzyły się państwa laickie w wersji amerykańskiej (separacja czysta), francuskiej (separacja wroga) i niemieckiej (separacja skoordynowana). Spośród wymienionych modeli jedynie model niemiecki zawiera zasadę współpracy w sprawach mieszanych, czyli interesujących obie strony (np. dotyczących edukacji). Kościół katolicki na Soborze Watykańskim II zadeklarował bardziej zdecydowany powrót do zasady dualizmu religijno-politycznego i gotowość rezygnacji ze statusu kościoła państwowego w krajach katolickich. W konsekwencji po Soborze w latach 70. XX wieku państwa wyznaniowe katolickie rezygnowały z tego rodzaju relacji z Kościołem. W regulacji stosunków z państwami Kościół promuje zasadę współpracy jako dopełnienie zasady autonomii, wskazując, że niezależne wobec siebie społeczności powinny ze sobą współpracować szczególnie na polu edukacji i działalności charytatywnej.
Poszukując regulacji dotyczących wymienionych kwestii na poziomie prawa europejskiego, należy zauważyć, że Unia Europejska nie rozstrzyga tych problemów. Rada Europejska uchwaliła 18 czerwca 1997 r. w Amsterdamie klauzulę o Kościołach i wspólnotach religijnych w następującym brzmieniu: Unia przestrzega statusu, jakim cieszą się Kościoły oraz stowarzyszenia i wspólnoty religijne w państwach członkowskich odpowiednio do ich przepisów prawnych, tak, aby nie zostały one naruszone. Zatem Unia ze względu na zróżnicowanie relacji między państwem a Kościołem w Europie szanuje status kościołów w poszczególnych krajach. Rozpatrując prawny aspekt zasady współpracy między państwem a Kościołem, należy nawiązać do rozwiązań polskich.
Zasada współpracy została wymieniona w art. 25, p. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku. Przywołano ją w kontekście zasady autonomii i niezależności Kościoła i państwa jako jej doprecyzowanie: stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. W podobny sposób zasada ta wybrzmiała w art. 1 Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z 1993 r. Zasada współpracy koreluje z zasadą autonomii i niezależności Kościoła i państwa. Ta natomiast odwołuje się do chrześcijańskiego dualizmu religijno-politycznego.
Celem współpracy państwa i Kościoła jest przede wszystkim dobro jednostki. Jest to zasadniczy cel całego życia społecznego, subsydiarnie ukierunkowanego na dobro człowieka. Zgodnie z artykułem 30 Konstytucji przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Zatem zadaniem państwa jest budowanie takiego ładu społecznego, w którym będą respektowane prawa i obowiązki każdego człowieka. Po stronie wspólnoty politycznej będzie leżało stworzenie warunków do realizacji tych praw i obowiązków, promocja tych praw, a w razie konieczności ich obrona. Natomiast Kościół współpracuje w osiągnięciu tego celu poprzez nauczanie i głoszenie praw człowieka oraz prowadzenie działalności wychowawczej, mającej na celu kształtowanie postaw dla ich poszanowania.
W Konstytucji stwierdzono, że Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli (art. 1). Dobro wspólne jest sumą warunków życia społecznego, dzięki którym jednostki, rodziny i zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągnąć swoją doskonałość. W tworzeniu tych warunków, elementów dobra wspólnego Kościół uczestniczy pośrednio, krzewiąc wartości stanowiące podstawę wspólnoty politycznej. Uznając bowiem ideę państwa prawa neutralnego ideologicznie, odrzuca ideę państwa neutralnego etycznie. Lepszej jakości państwo umożliwi stworzenie takiego porządku społecznego, w którym będzie możliwy integralny rozwój i pomnażanie dobra jednostek, rodzin i całego narodu.
W Konstytucji i Konkordacie ustawodawca słusznie nie określił obszarów i form współpracy Kościoła i państwa. Może ona przejawiać się w różny sposób, dotyczyć różnych obszarów, uwzględniając ciągle zmieniającą się rzeczywistość społeczną, polityczną, gospodarczą i kulturową. Konkretne obszary współpracy można jednak wyszczególnić w regulacjach niższej rangi. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z dnia 17 maja 1989 r. precyzuje, że obie wspólnoty współdziałają w zachowaniu pokoju, kształtowaniu warunków rozwoju kraju oraz zwalczaniu patologii społecznych (art. 16, ust. 1), w ochronie, konserwacji, udostępnianiu i upowszechnianiu zabytków architektury, sztuki i literatury religijnej, które stanowią integralną część dziedzictwa kultury (art. 17), a także w ustanowieniu nie tylko doraźnych, ale i stałych form współpracy (art. 16, ust 2) oraz w zawieraniu umów pomiędzy odpowiednimi organami administracji rządowej a władzami poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych (art. 16a, ust. 1).
W ustawie o działalności pożytku publicznego i wolontariacie sprecyzowano, że organy administracji publicznej prowadzą działalność charytatywną, współpracując z organizacjami pozarządowymi oraz instytucjami Kościoła (art. 5, p. 1–5). Reforma samorządu terytorialnego zmierzała do decentralizacji kompetencji i przeniesienia części zadań publicznych na poziom gminy, powiatu lub województwa, i odciążenia w ten sposób struktur centralnych państwa. Ustawa precyzuje formy współpracy, wskazując, że podmiotom kościelnym, prowadzącym działalność charytatywną, mogą zostać zlecone niektóre zadania własne samorządu terytorialnego. Owo zlecenie może nastąpić w formie powierzenia wykonania zadań wraz z przekazaniem dotacji w całości finansującej ich realizację lub w formie wspierania takich działań wraz z udzielaniem dotacji częściowo pokrywających koszty ich realizacji. Powierzenie wykonania tych zadań dokonuje się na podstawie wyników otwartego konkursu ofert. Organizacja kościelna może również z własnej inicjatywy wystąpić o zrealizowanie zadania publicznego, które jest już wypełniane w inny sposób lub przez inny podmiot. Po dokonaniu wyboru zawierana jest pisemna umowa między organem administracji publicznej a instytucją kościelną podejmującą się tych zadań publicznych. Po wykonaniu zadania należy sporządzić sprawozdanie. Kolejną formą współpracy jest wzajemne informowanie się o kierunkach działalności i współdziałania. Pewną formą wzajemnego informowania się są spotkania przedstawicieli administracji publicznej i podmiotów kościelnych. Administracja publiczna powinna konsultować z instytucjami kościelnymi projekty aktów normatywnych: ustaw i rozporządzeń oraz roczny i wieloletni program wzajemnej współpracy. Może ona być dopełniona również poprzez tworzenie wspólnych zespołów badawczych, w skład których wchodziliby przedstawiciele organizacji pozarządowych, podmiotów kościelnych oraz organów administracji publicznej. Obowiązkiem takich zespołów jest konkretyzacja zadań objętych programem współpracy, określanie jej form, monitorowanie ich realizacji. W ramach zespołu łatwiejszy będzie również dialog i planowanie następnych zadań. Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r., w artykułach 25–35 również stwarza możliwość współpracy między administracją publiczną a podmiotami kościelnymi dotyczącą podjęcia zadań w zakresie pomocy społecznej. Stanowi ona w zasadzie powtórzenie regulacji zawartych w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Natomiast ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z dnia 26 października 1982 r. precyzuje, że organy administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego współdziałają również z Kościołem katolickim i innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi w zakresie wychowania w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi.
Przedmiotem współdziałania Kościoła i państwa jest również nauczanie religii w szkołach publicznych. Konstytucja zawiera gwarancję nauczania dla wszystkich związków wyznaniowych. W art. 53 zapisano, że rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. […] Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób. Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty rozstrzyga, że o pobieraniu przez uczniów religii w szkole publicznej decydują rodzice, a po osiągnięciu pełnoletności uczniowie. Natomiast Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach stanowi, że szkoła jest zobowiązana organizować zajęcia religii, jeśli w klasie jest co najmniej siedmiu uczniów danego wyznania. Ocena z religii na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 13 lipca 2007 r., od roku szkolnego 2007/2008 wliczana jest do średniej ocen. Natomiast gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego zostały zawarte w Konkordacie. W art. 12 czytamy: 1. Uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci oraz zasadę tolerancji, Państwo gwarantuje, że szkoły publiczne podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola, prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej, organizują zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych. 2. Program nauczania religii katolickiej oraz podręczniki opracowuje władza kościelna i podaje je do wiadomości kompetentnej władzy państwowej. 3. Nauczyciele religii muszą posiadać upoważnienie (missio canonica) od biskupa diecezjalnego. Cofnięcie tego upoważnienia oznacza utratę prawa do nauczania religii. Kryteria wykształcenia pedagogicznego oraz forma i tryb uzupełniania tego wykształcenia będą przedmiotem uzgodnień kompetentnych władz państwowych z Konferencją Episkopatu Polski. 4. W sprawach treści nauczania i wychowania religijnego nauczyciele religii podlegają przepisom i zarządzeniom kościelnym, a w innych sprawach przepisom państwowym. 5. Kościół katolicki korzysta ze swobody prowadzenia katechezy dla dorosłych, łącznie z duszpasterstwem akademickim.
Dialog między państwem a Kościołem powinien zmierzać do wypracowania instytucjonalnych form współdziałania między obiema wspólnotami. Ważne kompetencje odnoszące się do relacji między państwem a Kościołem mają komisje parytetowe. Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu Polski rozpatruje aktualne problemy związane z relacjami obu wspólnot i może dokonywać wykładni przepisów ustawy o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego. Kościelna Komisja Konkordatowa oraz Rządowa Komisja Konkordatowa rozpatrują kwestie związane ze stosowaniem konkordatu. Komisje majątkowe zajmują się sprawami dotyczącymi zwrotu Kościołowi katolickiemu i innym związkom wyznaniowym nieruchomości zagarniętych przez władze komunistyczne.
Wskazując na praktyczne aspekty współpracy między państwem a Kościołem, należy zwrócić uwagę na rolę Kościoła i chrześcijaństwa w polskiej kulturze i historii. Znaczenie dziejotwórcze miało przyjęcie chrztu przez pierwszego historycznego władcę Polski. Z tym wydarzeniem rozpoczął się długi i złożony proces kształtowania się polskiej kultury, tożsamości narodowej, historii narodu. W Kościele naród ten znalazł oparcie w najtrudniejszych latach zaborów i okupacji. Przez lata komunistycznego totalitaryzmu przeprowadził go Prymas Tysiąclecia kardynał Stefan Wyszyński. Ogromną rolę w upadku komunizmu i odzyskaniu wolności odegrał papież Jan Paweł II. Zatem historia Polski naznaczona jest twórczą obecnością chrześcijaństwa. Ludzie Kościoła odgrywali w niej ważną, opatrznościową rolę. Również współcześnie Kościół głosi prawdę o nadprzyrodzonej godności człowieka, wychowuje do odpowiedzialnego wykorzystywania wolności, jest promotorem praw człowieka, a w tym przede wszystkim prawa do życia od poczęcia do naturalnej śmierci. Kościół niestrudzenie przekazuje prawdę o rodzinie i w pracy duszpasterskiej służy jej trwałości. Katecheza prowadzona przez duchownych i świeckich wnosi w proces wychowania ważny element nadprzyrodzony. Odkrywając przed człowiekiem perspektywę wiecznego zbawienia, niesie nadzieję i sens życia. Należy również dostrzec ogromny potencjał, jaki drzemie w kościelnych instytucjach charytatywnych. Ich działalność motywowana religijnie niesie pomoc wielu potrzebującym. Kościół jest również depozytariuszem wielu dzieł kultury narodowej. Wszystkie te fakty są mocnym argumentem przemawiającym za zdrową współpracą między państwem a Kościołem.
państwo, Kościół, współpraca, osoba, rodzina, naród, oświata, szkolnictwo, działalność charytatywna.
autonomia i niezależność Kościoła i państwa, wolność religijna, religia w sferze publicznej
Wiesław Łużyński jest kapłanem diecezji toruńskiej i pracownikiem naukowo-dydaktycznym Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Ukończył Wyższe Seminarium Duchowne w Pelplinie. W latach 1993–1999 odbył studia na Wydziale Nauk Społecznych KUL w dziedzinie socjologii zwieńczone pracą doktorską pt. Państwo pomocnicze w nauczaniu Jana Pawła II. W roku 2010 uzyskał tytuł doktora habilitowanego w Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie na podstawie rozprawy Struktury pośrednie pomiędzy jednostką ludzką a państwem w nauczaniu społecznym Kościoła (Toruń 2008, ss. 501). Przedmiotem jego zainteresowania jest społeczna zasada pomocniczości, obecność religii w sferze publicznej, nauczanie J. Ratzingera/Benedykta XVI.
Benedykt XVI, Encyklika Deus Caritas est (2010).
Głuszyńska I., Konkordat jako instrument prawny regulujący stosunki między państwem a Kościołem, „Politeja” 1 (46) 2017, s. 85–102.
Papieska Rada Iustitia et Pax, Kompendium Nauki Społecznej Kościoła, Kielce 2005, https://www.vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/justpeace/documents/rc_pc_justpeace_doc_20060526_compendio-dott-soc_pl.html (data dostępu: 8.03.2022).
Słowikowska A., Soborowa zasada współdziałania Kościoła i państwa w kontekście zasad ją warunkujących, „Biuletyn Stowarzyszenia Absolwentów i Przyjaciół Wydziału Prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” 11 (2) 2014, s. 31–62.
Sobczyk P., Dobro wspólne jako cel współdziałania państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi, „Kościół i Prawo” 4 (17) 2015, nr 1, s. 169–184.
Sobór Watykański II, Konstytucja Gaudium et spes (1965).
Steczkowski P., Konstytucyjna zasada współdziałania państwa i Kościoła w kontekście interpretacji zasad poszanowania godności osoby ludzkiej i dobra wspólnego, „Studia Prawa Wyznaniowego” 11 (2008), s. 155–170.
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., Dz.U. 1998, nr 51, poz. 318.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (1997).
Krukowski J., Funkcje stabilizujące konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z 1993 roku w procesie normalizacji stosunków państwo – Kościół, „Politeja” 3 (29) 2014, s. 179–201.
Krukowski J., Kościół w życiu publicznym, Częstochowa 1996.
Krukowski J., Państwo i Kościół. Podstawy relacji prawnych, Lublin 1993.
Krukowski J. Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2008.
Piwowarski W., Wzajemne relacje między państwem a Kościołem w świetle katolickiej nauki społecznej, „Roczniki Nauk Społecznych” 26 (1998) z. 1, s. 111–119.
Wiszniewski J., Współdziałanie państwa i Kościoła katolickiego w łagodzeniu problemu bezrobocia w Polsce po 1989 roku w świetle zasad katolickiej nauki społecznej (zarys problemu), „Państwo i Społeczeństwo” VII (2007) nr 1, s. 137–147.
Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z dnia 17 maja 1989 roku, Dz.U. 1989, nr 29, poz. 155.
Zasoby on-line
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania: https://lexlege.pl/ustawa-o-gwarancjach-wolnosci-sumienia-i-wyznania/ (data dostępu: 10.02.2022).
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20030960873/U/D20030873Lj.pdf (data dostępu: 10.02.2022).
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej: http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20040640593/U/D20040593Lj.pdf (data dostępu: 10.02.2022).
Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19820350230/U/D19820230Lj.pdf (data dostępu: 10.02.2022).
