Ukraina to suwerenne państwo, którego stolica - Kijów to kolebka chrześcijaństwa we Wschodniej Europie. Z historią sięgającą tysięcy lat, Ukraina szczyci się bogactwem tradycji i obyczajów, w których ważną rolę odgrywa religia. Oferując naszą pomoc ofiarom trwającej wojny w Ukrainie, przyjmując ich do naszych domów, integrując do naszych lokalnych społeczności pamiętajmy również o tożsamości religijnej obywateli Ukrainy.

1) Poznajemy strukturę wyznaniową Ukrainy

Na mocy art. 35 Konstytucji Ukrainy z 1996 r. każdy, a więc zarówno obywatel, jak i cudzoziemiec oraz bezpaństwowiec „ma prawo do swobodnego wyboru światopoglądu i wyznania”. Prawo to obejmuje „wolność wyznawania jakiejkolwiek religii albo nie wyznawania żadnej, uprawiania bez przeszkód pojedynczo lub grupowo kultu i obrzędów rytualnych, prowadzenie działalności religijnej”. Jedną z naczelnych zasad jest też oddzielenie kościoła od państwa: „Cerkiew i organizacje religijne na Ukrainie są oddzielone od państwa, a szkoła - od cerkwi. Żadna religia nie może być uznana za państwową lub obowiązującą” (art. 35 Konstytucji). Jeśli chodzi o strukturę wyznaniową ponad 44 milionowej populacji Ukrainy w oparciu o dane sondażowe ukraińskiej organizacji obywatelskiej Centrum im. Razumkowa z 2020 r. należy wskazać, że:

- ok. 62 % respondentów to członkowie jednego z kilku odłamów Kościoła Prawosławnego

- ok. 10 % to wyznawcy Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego¹

- ok. 1,5 % to protestanci 

- ok. 1,2 % to katolicy

- Mniejszość wyznaniową tworzą również żydzi (0,1%) , muzułmanie (0,5%), buddyści, hinduiści i wiele innych grup religijnych

- 8,9 % deklaruje się jako „po prostu chrześcijanie”

- 15,2% nie należy do żadnej grupy religijnej

Kościół Prawosławny Ukrainy z siedzibą w Kijowie (jego główną świątynią jest Monaster św. Michała Archanioła o Złotych Kopułach) to największa wspólnota religijna Ukrainy, która 5 stycznia 2019 otrzymała status autokefalii przyznany jej przez patriarchę Konstantynopola. Wydarzenie to miało ogromne znaczenie dla dalszej konsolidacji tożsamości ukraińskiej. Obok niego funkcjonuje Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego. Jego funkcjonowanie na terytorium Ukrainy nie jest już kanonicznie uzasadnione i jeszcze bardziej wątpliwe w obliczu trwającego konfliktu zbrojnego. Sytuacja ukraińskiego prawosławia podzielonego na różne jurysdykcje jest bardzo skomplikowana i nie ma ona źródła w rozłamach i konkurencji wyznaniowej, lecz jest wynikiem przemian politycznych, które kształtowały poszczególne tradycje kościelne. Nie ma to obecnie większego znaczenia dla funkcjonujących w Polsce cerkwi prawosławnych, do których mogą uczęszczać wszyscy wierni. Warto mieć na uwadze także różnorodność postaw i zachowań oraz częstotliwość praktyk religijnych, które podlegają wahaniom

2) Pamiętamy o historii kultury religijnej Ukrainy

Niestety w całej historii Ukrainy kultura religijna i architektura sakralna były wielokrotnie celami niszczycielskich ataków. Chrześcijaństwo pojawiło się na ziemiach współczesnej Ukrainy na początku naszej ery. Legenda łączy genezę religii chrześcijańskiej na Rusi z działalnością św. Andrzeja Apostoła, który miał rzekomo przebywać na terenie ówczesnego Kijowa, a na górze, gdzie dziś znajduje się cerkiew pod jego wezwaniem, ustawił krzyż i objawił proroctwo znakomitej przyszłości chrześcijaństwa. Według źródeł historycznych w pierwszych wiekach po Chrystusie misjonarze nowej wiary działali w greckich koloniach na północnym wybrzeżu Morza Czarnego, przede wszystkim w południowej części Krymu. Na Ruś Kijowską chrześcijaństwo trafiło głównie dzięki ożywionym kontaktom handlowym, dyplomacji i wojnom toczonym z Bizancjum. Chrzest Rusi dokonał się w 988 r. w Kijowie, stamtąd chrześcijaństwo rozprzestrzeniło się na Czernihów, Połock i Włodzimierz Wołyński. Peryferyjne położenie Ukrainy na pograniczu dwóch kręgów kulturowych uczyniło z tego kraju poligon działań wojennych między cywilizacjami.

Dopiero pod koniec XVII wieku zakończyła się długa epoka niszczenia nie tylko zabytków architektury, ale i całego życia kulturalnego Ukraińców. Wiek XVIII stał się okresem szeroko zakrojonej przebudowy zachowanych ukraińskich katedr i cerkwi, a także budowy nowych. Wiązało się to z działalnością dwóch wybitnych postaci duchowych i politycznych, Petra Mohyły (1596-1647), prawosławnego metropolity kijowskiego i hetmana ukraińskiego Iwana Mazepy (1639-1709), który w 1707 r. otrzymał tytuł księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego za zasługi dla Ligi Świętej. Efektem ich wysiłków było odrodzenie kulturalne i architektoniczne, narodziny nowego stylu artystycznego zwanego barokiem ukraińskim. Emblematyczną dla tego stylu jest katedra św. Zofii, perła światowej architektury, jeden z 7. cudów Ukrainy, wpisana na listę światowego dziedzictwa kulturalnego UNESCO. W tym czasie odbudowano i odrestaurowano również większość świętych miejsc historycznego centrum Kijowa i jego obrzeży. W XVIII i XIX wieku w Kijowie, Lwowie, Czerniowcach, Żytomierzu i innych miastach wzniesiono wiele obiektów o szczególnym znaczeniu religijnym. W tym czasie zbudowano katedrę św. Włodzimierza, która nadal zdobi Kijów swoimi doskonałymi formami architektonicznymi, malowidłami ściennymi i ikonami.

W XX wieku reżim komunistyczny spowodował prawdziwą tragedię dla ukraińskich świątyń. Monumentalny sakralny Kijów stał się cichym świadkiem i niepodważalnym dowodem majestatycznej starożytnej historii Ukrainy oraz symbolem zaprzeczającym wszelkim ideologicznym mitom historycznym narzucanym ludziom przez władze sowieckie.

Na początku lat 20. bolszewicy grabili ukraińskie cerkwie, konfiskując cały majątek kościelny, rzekomo w celu walki z głodem w latach 1921–1923, choć nie znaleziono dokumentów, które by to potwierdziły. W 1932 r. Stalin podpisał dekret, w którym do 1 maja 1937 roku ogłoszono, że „imię Boże powinno być zapomniane na całym terytorium ZSRR”. Rozpoczęła się zatem brutalna sekularyzacja. Na całej Ukrainie kościoły zostały zamknięte, zamienione w kluby, magazyny, kina, siłownie i tym podobne instytucje. Towarzyszyło temu niszczenie starożytnych budynków sakralnych w Kijowie i innych miastach. Taki los spotkał Sobór św. Michała, o którym po raz pierwszy wspomniano w „Kronice czasów starożytnych” 11 lipca 1108 r. W tym czasie był to jedyny kościół, który miał złotą łaźnię i nosił nazwę „Złota Kopuła”. Katedra została ozdobiona licznymi freskami i mozaikami, unikatowymi dziełami sztuki starożytnych mistrzów. W 1937 roku pod pretekstem budowy nowej dzielnicy rządowej władze najpierw zrabowały, a później wysadziły Sobór św. Michała, prawie wszystkie freski i mozaiki wywieziono do Moskwy, Leningradu i Nowogrodu (monaster został odbudowany dopiero w latach 90. XX wieku). Prawie 300 kijowskich cerkwi zostało zniszczonych, a do początku II wojny światowej w mieście pozostały tylko cztery z nich. W 1941 roku bolszewicy, wycofując się z Kijowa, wysadzili w powietrze Sobór Zaśnięcia Matki Bożej Ławry Kijowsko-Peczerskiej. Ucierpiała również Katedra św. Zofii, zabytek z XI wieku. Cerkwie i katedry odrestaurowano dopiero po odzyskaniu suwerenności przez Ukrainę po roku 1989. Obecnie te istniejące obiekty kultu religijnego po raz kolejny w historii stają się świadkami brutalnego ataku militarnego wojsk rosyjskich i mogą ulec dewastacji.

3) Znaczenie symboli religijnych: Św. Michał Archanioł - patron Kijowa

Kijów to przykład europejskiej stolicy, w której swoją obecność w przestrzeni publicznej w bardzo widoczny sposób zaznacza postać Św. Michała Archanioła. Statua z brązu i złota od 2001 r. wieńczy Bramę Lacką znajdującą się na głównym kijowskim Placu Niepodległości naprzeciw 61-metrowej kolumny z Berehynią. W samym centrum starego Kijowa znajduje się z kolei jeden z najbardziej charakterystycznych obiektów sakralnych - Monaster św. Michała Archanioła „o złotych kopułach”. Siedem złotych symbolizuje siedem sakramentów świętych. Św. Michał Archanioł w białej tunice i czerwonej pelerynie, trzymający w prawej ręce płonący miecz, a w lewej – tarczę, na której widnieje krzyż na niebieskim tle znajduje się również na herbie i sztandarze miasta. Kult Św. Michała Archanioła jest obecny na tych ziemiach od samych początków Rusi, oddanie się pod jego opiekę było szczególnie praktykowane w czasach wojen. Dziś ponownie odniesienia do religii wraz z jej symbolami stają się czymś oczywistym, dając wsparcie duchowe walczącym o pokój, jedność, godność i wolność. W takich momentach na nowo wybrzmiewa znaczenie wolności religijnej w życiu każdego człowieka, a podziały religijne tracą na znaczeniu.

Źródła:

Borysova O., Huzik, T., Fylypovych L, Ukraine as a Religious Destination, „Occasional Papers on Religion in Eastern Europe”, 40 (2020), z.9: https://digitalcommons.georgefox.edu/ree/vol40/iss9/6

Szyszlak T, Lwowskie sacrum, kijowskie profanum, Warszawa 2012.

Tatarenko L., Instytucje religijne i polityka na Ukrainie: zagadnienie tożsamości w czasach wojny, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, 15 (2017), z. 1, s. 13-41.