Zamiast ideologicznych ataków na religie – ideowe spory!

W dyskursie publicznym często pojawia się słowo „ideologia”, które wyjaśnia natężenie sporów społecznych, gdy atakowane są symbole religijne, gdy obraża się, parodiuje i przerywa celebracje religijne. Ideologia przejawia się w ograniczaniu wypowiedzi, zawężaniu możliwości ekspresji religijności uzasadnionym istnieniem „neutralnych pól” (istota sekularyzmu), do których nie powinny mieć dostępu poglądy religijne, zostawiane „na zewnątrz”. Ale jak ciekawie pokazywał Charles Taylor w książce A Secular Age, chodzi tu nie tyle o usuwanie na zewnątrz tego, co religijne czy sakralne, ile jego zdezaktywizowanie, uśpienie: religijność i sacrum są nadal obecne w społeczeństwach sekularnych, ale złożone głęboko i ograniczone w swym oddziaływaniu[1].

To wszystko pokazuje, że zmiany kulturowe, w ramach których dochodzi do ograniczania wolności religijnej, mają często podłoże ideologiczne. Oznacza to, że nie toczy się – jak dawniej w historii – spór ideowy między ateistami i teistami. Z takiego sporu rodziły się argumenty za i przeciw istnieniu Boga, religia oczyszczała się z zabobonów, zaś niewierzący zyskiwali pozytywny obraz wierzących jako współbraci szukających sensu, z którymi, pomimo różnic, można współpracować dla dobra wspólnego[2]. Zapewne taki też duch towarzyszył bardzo optymistycznym refleksjom Soboru Watykańskiego II w Gaudium et spes, który do tego dialogu między wierzącymi a ateistami gorąco zachęcał i tworzył struktury instytucjonalne dla tego celu.

Potrzebna jest więc rozmowa i argumentowanie, a nie ideologiczne uprzedzenia, które niszczą dialog z obu stron. Dlaczego tak trudno dziś o taki dialog? Wydaje się, że problem nie polega na samej rozmowie i emocjach, jakie ona wywołuje, ale na braku dyskusji o ocenie moralnej ludzkiego postępowania. Zapanował klimat kulturowy, w którym jakiekolwiek ocenianie moralne zjawisk społecznych zostaje zakwalifikowane jako atak. Na tę prawidłowość współczesnej kultury zwracał uwagę Alasdair MacIntyre w swojej książce Dziedzictwo cnoty, wróżąc trudne czasy dla dyskursu etycznego w realiach dominującego sekularyzmu, który wbrew oczekiwaniom i postulatom wcale nie pomaga w prowadzeniu dialogu[3]. Dla wielu filozofów przyczyną tego stanu rzeczy jest rosnąca ideologizacja życia społecznego, która dokonuje istotnych transformacji, przez co antagonizmy i polaryzacje przejawiają się w swych szkodliwych formach.

Problem ideologii wnikliwie przedstawił Marie-Joseph Le Guillou OP (1920-1990), który zastanawiał się nad przyczynami kryzysu chrześcijaństwa w kulturze europejskiej w 2 poł. XX wieku. Obok diagnozy stricte teologicznej (jego zdaniem utrata poczucia teandryczności, a więc relacji stworzenia do Stwórcy, doprowadziła do powstania specyficznej próżni duchowej świata, a więc to współczesny kryzys gnostycki jest tu źródłem trudności) zwrócił on uwagę na wejście przez ludzkość w epokę ideologii, kiedy to wyjaśnianie świata opiera się niemal wyłącznie o porządek polityczny. Ideologię można rozumieć w wąskim sensie jako taki zestaw poglądów/doktryn mający prowadzić do całkowitego przeobrażenia społeczeństwa. To proces, który od oświecenia miał swój etap francuski, niemiecki i rosyjski. Wspólnym mianownikiem było przekonanie, że ideologia chce przywrócić pierwotny stan, który uległ rozregulowaniu w wyniku niechcianych procesów, i dlatego domaga się radykalnej zmiany społecznej, a więc wprowadzenia nowego świata ujętego wcześniej właśnie w ramy ideologii.

Le Guillou zauważa, że tym, co „zdradza” ideologię i pozwala ją odróżnić od innych postaw, jest sposób podejścia do języka, który dla ideologii staje się nie tyle medium do porozumiewania i wymiany poglądów, ile sposobem zdobywania władzy i jej utrzymywania. Nie chodzi o odkrycie prawdy o świecie, ale o przeprowadzenie zmian społecznych. Językowi przypisuje się moc niemal magiczną, a formą wprowadzania zmian staje się przymus wyjaśniany w oparciu o ideologiczne podstawy. Le Guillou wskazuje na trzy elementy ideologii:

Przedstawia się ona jako najszybsza droga do wprowadzenia gruntownych zmian: genialność proponowanych przez nią recept pcha do szybkiej realizacji, a więc cechuje ją „infantylne poczucie wszechmocy […]. Dlatego ideologia od samego początku nie liczy się z rzeczywistością i w dłuższej perspektywie może nabierać cech swoistego delirium”[4]. W przeciwieństwie do chrześcijaństwa, podkreślającego długą drogę do osiągnięcia celu poprzez wysiłek i ze świadomością ograniczeń, ideologia wybiera drogę na skróty. Dewaluacja zastanej kultury, wyrzucanie jej na śmietnik historii idei ma przyspieszyć ten proces. Nic dziwnego, że wiele ideologii XX wieku zaczynało od palenia książek, usuwania niepoprawnych autorów z bibliotek (leninizm), blokując dyskusje i wolność akademicką. Jak obrazowo przedstawia to Le Guillou, demaskując to, że ideologia daje jedynie obietnice kultury, a nie jej konkretną propozycję: „burzy się katedrę po to, aby zrobić miejsce na przyszłą: piękniejszą i autentyczną. I nikt nie zauważa, że obalając poprzednią, traci się model i nie będzie można nawet zbudować kaplicy”[5]).
Proponuje naturalistyczne postrzeganie człowieka jako pozbawionego zależności transcendentnej, którą Le Guillou utożsamia z ojcostwem. Francuski teolog porównuje ten stan do sytuacji, w której dziecko myśli, że zrodziła je sama matka, a więc nie ma odniesienia do pośrednictwa właściwego ojcu. Naturalizm prowadzi do przekonania, że człowiek posiada absolutną władzę nad sobą samym. Tu właśnie Le Guillou widzi przyczynę szczególnego narażenia chrześcijaństwa na ataki ze strony ideologii (włącznie z próbami ideologizowania chrześcijaństwa): „ideologia przeciwstawia się chrześcijaństwu jako radykalne odrzucenie przybrania za synów. Może na tysiąc sposobów ustawiać relacje człowieka z jego matką naturą […], ideolog za swego ojca będzie miał swoją własną wiedzę. Wynika stąd, że zasadą kierowniczą może być natura, historia, rasa, język, libido itd., zawsze będzie to jednak dublet samego człowieka i będzie można okazywać mu posłuszeństwo i miłość na sposób idolatrii”[6].
Ideologia chroni podmiot przed lękami, ofiarując złudzenie panowania nad procesami czy zjawiskami. To zaś prowadzi do jej fetyszyzacji. Ideologia reaguje konfliktowo na wszystko, co pojawia się obok i nie wpisuje się w ramy pojęciowe przez nią dostarczone.

Wyzwaniem, które mogłoby przyczynić się dziś do odbudowy dialogu wierzących i niewierzących, budujących przecież to samo społeczeństwo, jest zatem zmiana formatu kontaktu i powrót z pozycji dialogu ideologicznego na ideowy. Ten ideowy spór doprowadził do powstania uniwersytetów, które rodziły się w chrześcijańskiej Europie spierającej się o kształt syntezy kulturowej – z ambicją osiągnięcia universitas, i to nie tylko w szerokości spojrzenia na rzeczywistość (w wielości połączonych ze sobą nauk), ale próbie spójnego, wertykalnego ujęcia życia człowieka. Teologia na uniwersytetach pełni tę funkcję jednoczącą, jest gwarantem spójności czuwającym nad tym, aby szczegółowa wiedza o świecie odsłaniała big picture, nawet jeśli część tego obrazu wymyka się metodom nauk przyrodniczych. To ten obraz czy opis wszechświata dopuszcza wielość, która nie jest jednak podziałem na niezależne wyspy.

ks. dr hab. Piotr Roszak, prof. UMK